Аугаа Халхголын ялалтын түүхт 80 жилийн ой ч тун удахгүй болох гэж байна. Халхголын байлдаанаас төрөн гарсан баатруудын нэг бол Норпилийн Жамбаа юм. Н.Жамбаа баатар 2007 онд бурхны оронд заларсан байдаг. Тэмдэглэлт энэ өдрүүдэд зориулж Н.Жамбаа агсны найм дахь охин Загастай Монгол Улсын баатар аавынх нь тухай хөөрөлдлөө.

---

-Аавуудаа баярлуулж, алдаршуулдаг өдөр тохиож байна. Бас тун удахгүй Халхголын ялалтын түүхт ойг Монгол Улс өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ. Ийм цаг үед баатар аавынхаа талаар та юу дурсахсан бол?

-Миний аав Норпилийн Жамбаа 1918 оны наймдугаар сарын 20-нд Баянхонгор аймгийн Богд сумын Ичээтийн толгой гэдэг газар төрсөн. Аав минь эгэл жирийн ядуу ардын гэр бүлд төрж, өссөн. 19 насандаа цэргийн албанд мордож 21 насандаа 1939 оны Халхголын дайнд орж байсан түүхэн хүн.

Дараа нь 1945 оны чөлөөлөх дайн, 1947-1948 оны баруун хязгаарын тулгаралтад оролцсон. Түүх судлаачид миний аавыг ярихдаа Монгол Улсад болсон гурван дайнд ажил хэрэгчээр оролцсон хүн бол ганц Жамбаа гуай байдаг гэж байсан.

Үнэхээр аавыгаа Монгол Улсад болсон гурван дайнд эх орныхоо төлөө амь биеэ үл хайрлан тэмцэж явсныг нь бодохоор үр хүүхэд бид бахархахгүй яах юм бэ. Аав бол Халхголын байлдаанаас төрсөн таван баатрын нэг. Тиймээс Дорнод аймгийн Халхгол сумын Дэгээ голын заставыг 2014 онд аавын минь нэрэмжит болгосон байдаг. Мөн тэнд 2018 оны наймдугаар сарын 20-нд аавын мэндэлсний 100 жилийн ойгоор цэрэг хувцастай цээж баримал нь сүндэрлэсэн. Түүхэн хүн учраас бид аавыгаа мөнхжүүлэхийг хүсдэг. Дайны жилүүдээс хойш аав маань энх цагийн хөдөлмөрт ч нэр төртэй хүчин зүтгэсэн юм шүү дээ. Цэргийн 026 дугаар ангид 46 жил “Зил-130”-ын жолооч хийлээ. 2018 онд бид аавынхаа 100 жилийн ойг тэмдэглэж, гэр музейг нь Гачууртад байгуулсан юм.

-Аавынхаа Халхголын дайнд оролцсон үеийн түүхээс дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Аав 19 насандаа Дорнодын Матадын VIII дивизийн 23 дугаар морьт хороонд алба хаасан юм билээ. Тэндээсээ хилийн цэргийн Сүмбэрийн VII заставт шилжиж, тасгийн дарга болсон байгаа юм. Ингээд 1938 оны арванхоёрдугаар сард Заставын дарга П.Чогдонгийн тушаалаарТалын манханд манааны үүрэг гүйцэтгэж байхдаа харанхуйд бүсэлж ирсэн дайсны түрүүч 30-40 метрт ойртож ирэхэд хоёр удаа гранатаа шидэж, хилчин Даший, Намбар хоёр буугаа онилон галлаж энэ тулалдаанаар дайсны 40 гаруй буу зэвсэг устган, бичиг баримт олзлон, 60 гаруй дайсныг устгасан гэдэг. Аав маань Сүмбэрийн VII заставдаа тасгийн даргаас эхлээд заставын дарга, тусгай бүлгийн дарга, тусгай хороонд салаан дарга хүртэл хийж явсан хүн. Сүмбэрийн заставдаа дайсны давуу хүчний эсрэг 30 гаруй удаа тулалдаж дайсны гүнд үүрэг гүйцэтгэж байгаа заставаа хоол хүнсээр тасарч 10-аад хоноход мэргэн буудагч Д.Гуулин баатрын хамт фронт нэвтэрч ар талаасаа хоол хүнс авчирсан. 1939 оны тавдугаар сарын эхээр гэхэд Хайлааст манханд манаа ахалж байхдаа дайсны 400 орчим цэрэгтэй тулалдаж явсан. Тэр бүү хэл Бойтогт манханд дайсныг заставын хүчээр гурван талаас нь бүслэн устгахад нэг хэсгийг нь аав маань удирдаж орсон. Зургадугаар сарын сүүлчээр Хулд ууланд дайсны ар тал, бэлтгэл хүчийг нөхдийнхөө хамтаар устган чөлөөлсөн гээд олон сайхан гавьяаг нь нэрлэж болох юм.

-Бас нэг удаа Японы нэлээд олон цэрэгтэй халз тулгарсан эгзэгтэй үеийг амьд ахуйдаа дурсан ярьсан байдаг шүү дээ?

-Халхголын дайн эхэлсэн үе нь 1938 он гэж аав ярьдаг. Тэр үеэс л хилийн байдал тvгшvvртэй болж, дайснууд тагнуул туршуулаа илгээж, хил vймvvлэх, өдөөн хатгах ээргээр авирладаг байсан гэдэг. Нэг удаа би отрядын комиссартойгоо хил дээр харуулд гарч байхад нь дайсны 10 орчим цэрэгтэй гэнэт таарч. Тэр үед манай тал ялж байсан болохоор япончууд нь гараа өргөөд зогсчихсон гэсэн. Буу зэвсгийг нь хурааж байтал нэг дарга нь буугаа тайлах гэж байгаад эвгүй хөдөлчихсөн чинь комиссар нь шууд ноцолдоод эхэлсэн. Муугаар л бодоо биз. Цохих гэхээр өөрийнхөө хүнийг оночих гээд болдоггүй. Гэтэл өөрийнх нь барьж байсан буу нь гацчихаж. Харж байгаад хоёуланг нь цохиод унагачихсан гэж байгаа. Мэдээж дайснууд илт олон. Аз болж комиссар босч ирээд олзолсон цэргүүдээ застав дээрээ хүргэж байсан гэдэг юм билээ. Аав маань бас заставтаа мэргэн бууч гэдгээрээ алдартай байсан гэдэг. Бага байхдаа ан гөрөө хийдэг байсан нь дайны үеэр их тус болсон гэдэг дээ. Түүнээс гадна зоригтой дайчдынхаа шарилыг дайсны галын дундуур авч гарч байсан удаатай. Тагнуул хийх, холбоо барих, мэдээ дамжуулах, амьд хэл барьж ирэх үүргийг маш амжилттай гүйцэтгэдэг байсныг нь бид түүхэн баримтаас болон хамт үүрэг гүйцэтгэж байсан хилчин баатруудаас нь сонсож, ааваараа улам их бахархдаг байлаа.

-Н.Жамбаа агсан сайн тагнуул байсан гэдэг юм билээ?

-Улсын баатар Чогдоны хэлснээр аав маань 30 гаруй удаа тагнуулд явж үүргээ амжилттай биелүүлээд ирж байсан гэдэг. Халхголын дайн дуусаад 1941 онд Өмнөговь явсан байгаа юм. Өмнөговийн Сэгс цагаан богдод очиж Замын бэлх гэдэг газар очиж тагнуул болсон гэж хуучилдаг. Хилээр явж цааш нааш гарч хэдэн ч хоногоор хамаагүй үүрэг гүйцэтгэж хилийн байдал ямар байна, айл амьтан хаашаа нүүж байна гэх зэргээр ажиглалт хийдэг байсан гэх юм билээ. Аавын ярьснаар тэндээс амьд хэл олох, Хятадуудын байдал ямар байна, амьд хэл барьж чадахгүй бол хүчээр олж авах мэдэх заавартай 16 удаа хил давсан гэсэн.

-Дайны үеийн уур амьсгалыг та бүхэнд юу гэж дурсдаг байв даа?

-Тасаг удирдаж яваа дарга дайсны эсрэг байлдахдаа цэргүүдээ яаж олон болгож, сүртэй харагдуулах вэ гэдгийг ихэд бодож төлөвлөж, амжилттай дуусгадаг байсан гэж их ярьдаг байлаа. Тасгийн 10 цэргээ 20, 30, 50, 100 хүнтэй юм шиг харагдуулж, сүр хүчийг үзүүлж, дэмжлэг ирэх хүртэл хилээ хамгаалахыг л чухалчилдаг байж. Дээр хэлснээр аав их сайн бууддаг байсан болохоор дайсны гол объектыг устгахдаа гарамгай байсныг нь сонссон. Аавын маань тэр чадвар үр хойчид нь үлдсэн юм уу, хүү маань Францад цэргийн алба хаадаг юм. Бас мэргэн бууч. Францууд гайхдаг гэсэн. Асуухаар нь “Өвөө маань Монгол Улсын баатар хүн байсан, мэргэн бууч байсан” гэж хэлдэг гэсэн. Зөвхөн 1939 оны Халхголын байлдаанаар тогтохгүй 1949 оны чөлөөлөх дайн, 1947-1948 оны баруун хязгаарын тулгаралтын үед ч эгзэгтэй, амь насанд нь халтай үе зөндөө байсан байж таараа. 1947 оны тулгаралтаар хасгууд их хэрцгий байсан гэдэг. Монгол цэргүүдийг олзлоод чих, хэлийг нь тасдах мэтээр их яргалдаг. Аав хасгуудад цэргээ олзлуулахгүй юмсан гэж их ч тэмцдэг байж. Тэр бүү хэл тэр үеэр ээж маань аавыг хамгаалдаг байсан гэдэг шүү.

-Ямар сонин хэрэг вэ. Ээж тань хилийн тулгаралтад оролцож явсан хэрэг үү?

-Миний ээж Увс аймгийн Хяргас сумын хүн. Аавтай маань 16 насандаа гэр бүл болсон. Тийм болохоор 1945 оны чөлөөлөх дайн, 1947-1948 оны тулгаралтад хоёр дайнд оролцсон хүн юм шүү. Хилчдийн ар талыг эмэгтэйчүүд дааж хариуцдаг байсан. Цэргүүдийн хоол хүнснээс эхлээд хувцас хунарыг нь угааж бэлтгэх олон чухал ажлыг хариуцдаг байж шүү. Тиймээс ээж аавтай хил дээр цуг амьдардаг байсан гэсэн. Тэр үед хасгууд хүн олзлоод аваад явчихдаг байхад аав бие засах зэрэг ганцаар байх үед нь ээж буу бариад манаад зогсчихдог гэнэ. Аав “Чи яах гэж байгаа юм бэ, цаашаа ор” гэхээр “Үгүй ээ, чамайг хасгууд аваад явчихвал яах вэ, би хамгаалж байя” гээд огт хөдөлдөггүй байсан гэнэ лээ. Ээж маань ингэж л эх орныхоо хоёр дайнд оролцсон, 10 сайхан хүүхэд төрүүлж өсгөсөн, ахмад хилчин байлаа.

-Аавыг тань түүхт гурван дайнд оролцож эх орноо хамгаалж явсныг монголчууд дуурссаар байх нь гарцаагүй?

-Аав ээж маань залуу сайхан насаа эх орныхоо төлөө зориулсан. Эх орон гэдэг ямар үнэтэй зүйл вэ гэдгийг бидний 10 эгч дүүс нэг насаараа мэдэрч явна даа. Гэтэл өнөөдөр эх орны алга дарам газрын талаар маргаан гарахаар “Олон монгол хөвгүүд амиараа эх орноо хамгаалж байсан. Өнөөдөр миний эх орон ямар үнэ цэнэгүй байна вэ” гэж баатруудын хүүхдүүд бид маш их эмзэглэдэг.

-Н.Жамбаа гуай Баянхонгор нутгийн хүн гэл үү. Ижий аавынх нь тухай та хэр мэдэх вэ?

-Миний аав эмэг эх дээрээ өссөн. Эмэг эх нь Норпил гэж хүн байсан юм билээ. Төрүүлсэн ээж, аав нь аавыг багад нь өөд болжээ. Тиймээс эмэг эх дээрээ өсч, Норпилийн Жамбаа гэж овоглодог болж. Аав ганц дүүтэй.

-Улсын баатар Н.Жамбаагаас гадна 10 хүүхдийн аав Жамбаа ямар хүн байв. Аавынхаа талаар сайхан дурсамжийг та хөөрөхгүй юу?

-Аав маань маш сайн бөх барилддаг байлаа шүү дээ. Аймгийн заан цолтой. Нас ахиад бөхөө барилдахаа болиод ирэхээр зүгээр бөхийн хоббитой болсон. Зурагтыг эцэс дээр нь чангалчихаад л бөхөө үзнэ. 80 гарчихаад л Бөхийн өргөөнд очиж бөх үзнэ. Буцаж ирэхдээ автобусаар явчихна. Хамаг залуу насаа хил дээр өнгөрөөсөн аав маань энх цагийн бүтээн байгуулалтад оролцсон хүн. Хаана ган гачиг болно аав тэнд машинаа бариад явж байдаг. Нэг удаа Увс аймагт болсон нэг ган гачигаар аав явж таарсан байгаа юм. Тэр үед ээж эгч нарт “Энэ хүн ямар их үйлийн үртэй хүн бэ. Гурвын гурван дайнд орчихоод одоо ган гачигт явж байдаг. Энэ хүн амьд эргэж ирэхгүй ч байж мэднэ” гээд уйлж байсан гэнэ лээ. Ямар сайндаа л маршал Ю.Цэдэнбал гуай аавд Улсын баатар цол энгэрт нь зүүхдээ “За Жамбаа чи эх орны ч баатар, энх цагийн ч баатар шүү” гэж байсан гэдэг. Яагаад гэвэл аав 026 дугаар цэргийн ангидаа олон шавьтай. Бас олон таван жилийн гавшгайч байлаа. Үүнээс үзэхэд аав бол ерөөсөө зүрх сэтгэлээрээ эх орны хүү гэсэн эрмэлзэлтэй байсныг харуулж байгаа юм. Бид ч аавынхаа зарчимч, шаргуу, дайчин чанарыг авч үлдэхийг хичээдэг байв.

-Та нарт юу гэж сургадаг байсан бол. Юуг захиж байв?

-Аав тээвэрт явахаараа нэг сар болно. Тэр хугацаанд ард үлдсэн хэдэн эмэгтэй хүмүүст хэцүү байдаг нь ойлгомжтой. Биднийг охид болохоор нэг ч ширүүн үг хэлдэггүй байсан. Гэхдээ олон юм нуршихгүй, шалдар булдар юм ярихгүй. Зарчимтай, хэлэх үг нь яс тийм л хүн байсан.

Бидний эгч дүүс бүгд хоёр, хоёр насны зайтай. Ээж бол тэр хүний алдар гавьяаг мөнхжүүлж, үр удмыг нь үлдээхийн төлөө амьдарч явсан хүн. Удам залгах хүүтэй болгохын төлөө найман охин төрүүлсэн. Сүүлд нь ес дэх төрөлт дээр их л сонин юм болж байсан түүхтэй. Манай хамгийн бага хоёр дүү ихэр. Гэхдээ дээр үед ихэр хүүхдийг төрөхөөс нааш мэддэггүй байж. Ээж ес дэх хүүхдээ төрүүлэх гээд Улсын хоёрдугаар төрөхөд очоод төрсөн байгаа юм. Эхлээд охин нь түрүүлж гарчээ. Эмч нар ч ихэр гэдгийг мэдэхгүй аавд охин төрлөө гэж. Аав “Дахиад л охин” гээд урамгүй гараад машинаа асаасан гэж байгаа. Миний аав бодохдоо “Дайны үеэр олон цэргийг цааш харуулж явсан. Тийм болохоор удам залгах хүүтэй болох хувьгүй болгочихож” гэж л бодож байсан гэдэг. Гэтэл араас нь цагаан халаадтай эмч цонхны цаанаас даллаад гүйсэн гэнэ. Аав бодохдоо ээжийн бие муудсан юм болов уу гэж санаа зовоод эргэтэл “Жамбаа гуай дахиад нэг хүүхэд. Та хүүтэй боллоо” гэсэн гэнэ лээ. Тэр үед аав 50 настай байсан. Баяртай мэдээг сонсоод шууд Төв шуудан дээр явж очиж. Шуудангийн ажилчид гээд хоёр жаахан охин сууж байсан бололтой. Аав “За хүүхдүүдээ ах нь Баянхонгор аймгийн Богд сум руу мэндчилгээ хүргүүлэх гэсэн юм. Би хүүтэй болсон” гэсэн чинь тэр хоёр охин нэгнийгээ чичлээд ийм хөгшин хүн хүүхэдтэй боллоо гэж хөөрч байдаг гээд шоолох маягтай аашилж байсныг хожим яриад инээдэг байж билээ.

-Дэрсхэн олон охид ээж аавдаа их нэмэртэй байв уу?

-Нэг сайхан нь тэр байлаа шүү дээ. Олон охидтой айл бол цэвэрч нямбай гэдэг нь хэлэх үггүй. Гэр орон гялтгар байна. Тийм болохоор манайх байнга л цэвэрч өрхөөр тодорно. Очсон газар бүртээ “Жамбаа гуай танайх соёлч өрх боллоо”, “Тэргүүний цэвэрч айл боллоо” гээд л шагнуулж байх жишээтэй. Мэдээж дэрсхэн олон хүүхдийг ээж, аав маань өсгөх гэж их зүтгэсэн. Бидний хувцас бол эрээн даавуу. Эрээн даавуугаар нарны малгай, палааж, дотуур хувцас бүхий л юмыг ээж хийж өгнө. Эгчийнх багадахаар дүүд ирнэ. Хөрөнгө мөнгө байхгүй ч элэг бүтэн сайхан амьдралыг тууллаа даа, бид.

Өөр сонин зүйл гэвэл бидний эгч дүүс бүгд гол усны нэртэй. Аав Халхголыг хамгаалж явсан бэлгэдлээ бодож биднийг тэгж нэрлэсэн. Манай эгч нар Сэлэнгэ, Туул, Булган, Онон гэдэг нэртэй. Бас Орхон, Хэрлэн гээд нэрлэтэл нэр нь хүнддээд гурван эгчийн голын нэрийг Янжмаа,Янжинчимэг, Уртнасан гэж өөрчилсөн. Бусад нь бол бүгд голын нэртэй. Намайг тэр олон голын дунд нэг загас байг гээд Загас гэж нэрлэсэн гэдэг. Загас бол хэзээ ч нүдээ цавчдаггүй, мөнхийн хараатай учир тэгж нэрлэсэн бололтой.

-Н.Жамбаа баатрын 10 хүүхэд яажшуухан амьдарч байна даа?

-Хамгийн том эгч маань бурхан болсон. Үлдсэн найман охин, нэг хүү нь өнөөдөр энх тунх сайхан амьдарч байна. Улс орондоо хийдгээ хийгээд олонх нь гавьяаныхаа амралтад гараад байгаа. Би гэхэд найм дахь охин нь. Энэ жил 55 нас хүрэх гэж байна. ХААИС-ийн биеийн тамирын багшийн ажилтай. Миний хоёр ихэр дүү одоо 51-тэй хүмүүс байна.

Б.ЭНХЗАЯА