Зураг дээр: Урд эгнээний зүүн гараас эхнийх нь Т.Баянжаргал. 1980-аад оны эхэн үе

Дуурь бүжгийн эрдмийн театрт балетын жүжигчин, дасгалжуулагч багш, хөтлөгч найруулагчаар 20 гаруй жил ажилласан Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Т.Баянжаргалтай ярилцлааа.

-Дэлхийн алдарт балет “Жизель” Монголын тайзнаа тавигдсаны 40 жилийн ой энэ өдрүүдэд тохиож өнгөрлөө. Уг балетын дэглэлтийн гэрчийн хувьд энэ тухай танаас асууж буй юм?

-Эхлээд уг балетын үүсэл хөгжлийн тухай ярья. Анх Т.Готе сүнсний тухай үлгэр уншаад үүнийг балетаар үзүүлбэл ямар гоё болох бол гэсэн санааг Ж.Сен-Жоржид хэлэхэд дуртай зөвшөөрч, энэ балетын цомнолыг хамтран бичсэн түүхтэй юм билээ. Энэ цомнолоор 1841 онд Ж.Перо, Ж.Коралли балет дэглэсэн. Дараа нь 1884 онд М.Петипа дахин дэглэсэн байдаг. М.Петипагийн дэглэсэн олон балетуудаас “Жизель” балет нь балетийн үлгэр жишээ өв, дахин давтагдашгүй бүтээл болон мөнхөрч үлдсэн. Үлгэр, домог, туульс, яруу найргийг хүний биеийн хөдөлгөөн, дотоод сэтгэл мэдрэмжээр гайхалтай илэрхийлж харуулсан анхны балет.

-Энэ балетыг Монголын тайзнаа бүтээсэн хүмүүсийнхээ тухай дурсаач?

-Жизелийн дүрд олон арван жил тоглож байсан туршлагатай жүжигчин, алдартай балетчин ОХУ-ын ардын жүжигчин Ф.Г.Кайдани, ЗХУ-ын ардын жүжигчин Л.М.Лавровскийн редакциар хөрвүүлэн дэглэсэн. Зураачаар П.И.Чайковскийн “Шелкунчик” балет, испани ардын хөгжмөөр хийсэн “Испани бүжгийн цомирлиг” балетын тайз чимэглэл, хувцас, жижиг хэрэглэлийг түүхэн уламжлалаар нь гайхамшигтай гоёмсог урласан ОХУ-ын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн А.И.Морозов гурав дахь удаагаа ирж, амжилттай ажилласан. Энэ удаа Жизелийн нэгдүгээр бүлэгт тариачдын бодит амьдрал, өнгө жавхаа, хоёрдугаар бүлэгт тайзны гэрэл чимэглэлээр хий үзэгдэл-сүнсүүдийн төрх байдлыг улам тодруулж, үзэгчдэд ойлгоход дөхөм болгож урласан. Удирдаачаар ардын жүжигчин П.Хаянхярваа урилгаар ирж ажилласан. Цэргийн үлээвэр хөгжим удирдаж байсан хүн симфони оркестор тэр тусмаа балетын хөгжим удирдах тийм ч амар биш боловч өөрийн оюун ухаан, авьяас чадвараа дайчлан чадварлаг удирдсан. Дараа нь Ж.Бүрэнбэхэд хүлээлгэж өгсөн. Жизель балетыг балетын хөгжлөөрөө дэлхийн түвшинд хүрсэн театрт л тавидаг гэж түүхэнд бичигдсэн байдаг.

-Жизелийн дүрийг анх зууны манлай бүжигчин, ардын жүжигчин Ю.Оюун гуай бүжиглэсэн байдаг?

-Жизельд Оюун, Альбертэд Батсайхан, Хансд Батхүрэл, Миртад Энхээ нар оногдсон дүрүүдээ бүжиглэх техник ур чадвар, жүжигчний дотоод сэтгэлийн хувирлаар онцгой сайн бүжиглэж, жүжиглэж, үзэгчдийн санаа сэтгэлийг эзэмдэж чадсан. Альбертийн сүйт хүүхэн Батильда, түүний эцэг Ванд гавьяат жүжигчин А.Навчаа, Н.Баатар нар тус тусынхаа дүрийг ухаалгаар урлаж, туршлагатай ахмад жүжигчин гэдгээ дахин харуулж чадсан. МУГЖ Ж.Намнанбаяр, СТА Ж.Цэцгээ нар бүжиглэх техник, ур чадвар шаардсан хоршил бүжиг (Па-де-де)-ийг яг номоор нь чадмаг чамбай бүжиглэсэн.

Жизель-Оюун амь амьдралаа балетад зориулсан, балетаар амьдарч, авьяас төгөлдөр, маш хөдөлмөрч бүжигчин байсан. Жизель балетийн эхний бүлэгт ариун хайрандаа умбан баясч, амьдрал жаргалд тэмүүлсэн сэргэлэн тариачин охин хайртай Альбертийнхаа хууран мэхлэсэнд чочирдон, галзуурч насан эцэслэж байгаа дүрийг гайхамшигтай бүтээсэн. Хүний амьдралын хоёр тууль амьдрал жаргал-үхэл, мөхлийг нэг дор биеийн уян хөдөлгөөн дотоод сэтгэлийн мэдрэмжээр чадварлаг илэрхийлж чадсан Оюуны энэ гайхамшигтай тоглолт үзэгчдийн сэтгэлийг эзэмдэж хайр сэтгэлийг нь аргагүй татаж байсан шүү. Оюуны бүжиглэх ур чадварыг Монголд төдийгүй дэлхийн олон оронд сайн мэднэ. Ганцхан жишээ гэхэд Швейцарийн алдарт балетчин Ханс Мейстер алс холоос өөрийн зардлаар ирж Жизель балетад Оюунтай хамтран тоглосныхоо дараа “Би Оюунтай бүжиглэх мөрөөдлөө биелүүлсэндээ маш их баяртай байна” гэж талархаж байсан.

Аливаа улс оронд Жизелийн дүрд тоглох хүндтэй эрхийг тухайн улсын сод балетчин (прима балерина)-д өгдөг тогтсон уламжлалтай. Тийм ч учраас энэ дүрд Оюун тоглосон.

-Оюун гуайн тухай ийм байж. Бусад дүрүүдээ тодотгохгүй юу?

-Альберт-Батсайхан нь балетын жүжигчин болох хувь заяа бие бялдартай төрсөн. Маш энгийн даруу, үргэлж шинэ зүйл сэдэж, дүрийнхээ онцлог байдал, дотоод сэтгэл мэдрэмжийг ухаалгаар бүтээж чаддаг, хүний ёсыг дээдлэгч бүжигчин байсан. Балетийн нэгдүгээр бүлэгт эрх дураараа өссөн, хөнгөмсөг, зальхай язгууртан залуу Альбертийн дүрийг чадварлаг бүтээж, мэргэжлээрээ эрийн цээнд хүрсэн жүжигчин гэдгээ батлан харуулсан. Бүлгийн төгсгөлд Жизелийг сэтгэлийн гүн хямралд орж галзууран насан эцэслэж байгаа мөчид Жизельд хайртай байснаа сая ухааран гашуудаж байгааг үнэмшилтэй үзэгчдийн сэтгэлд буутал жүжиглэж байсан. Ханс-Батхүрэл эелдэг зан төрхтэй, аливаа зүйлд хянуур ханддаг, дүрээ олон талаас нь бодож, мөн чанарыг нь зөв тодорхой гаргадаг авьяаслаг жүжигчин. Жизелийн хоёрдугаар бүлэгт Альбертийг илчилж Жизелийн аминд хүрсэндээ өөрийгөө буруутган сэтгэлийн харамсал, гүн бодолд автан хүнд алхаагаар Жизелийн булшийг эргэхээр тайзнаа гарч ирэн, сүнсүүдийн өршөөлгүй бүжгүүдэд өртөн эсэргүүцэл үзүүлэх чадвар нь барагдаж амиа алдаж байгаа бүжиглэлт багатай дүрийг уран чадвар дотоод сэтгэлээр тодорхой үзүүлсэн.

Мирта-Б.Энхээ ХБДС-ийг балетын жүжигчний мэргэжлээр төгссөн. Бүжиглэх чадвар, арга зүйг сайн эзэмшсэн. Балетын (па) хөдөлгөөний олон хувирлыг зөв маш нямбай зүй ёсоор (номоор) нь гүйцэтгэдэг, заасан хөдөлгөөнийг амархан сурдаг, жүжиглэх ур чадвар сайтай авьяаслаг жүжигчин. Хоёрдугаар бүлэгт Миртагийн ихэмсэг хүйтэн сэтгэлтэй, өшөө авагч, сүнсүүдийг өөрийн хүслээр захирч байгааг намба төрх, дохио зангаагаар үзэгчдэд ойлгомжтойгоор бүтээсэн.

Энэ жүжигт тоглосноор манай бүх жүжигчдийн ур чадвар маш их дээшилсэн. “Сайн бүтээл сайн жүжигчдийг төрүүлдэг” гэдэг үнэн юм билээ. Бүжиг дэглэсэн Ф.Г.Кайдани бүжигчидтэй өөриймсөг чин сэтгэлээсээ харьцаж, балетын хөдөлгөөн бүрийг яаж гүйцэтгэх, дүрийн дотоод сэтгэлийг яаж илэрхийлэх зэргийг зааж, уйгагүй ажилласны үр дүнд “Жизель” балет Монголын үзэгчдийн сэтгэл зүрхийг 40 жил эзэмдсэн бүжигчдийн бүжиглэх чадварт байнга сайнаар нөлөөлдөг. Тэдний бүжиглэх дуртай сайхан бүтээл болсон. Хойшид олон жил амьдарч, олон сайн бүжигчдийг төрүүлэх нь гарцаагүй.

-Жизелийг эмэгтэйчүүдийн балет гэж ойлгож явдаг?

-Тийм бас “Хунт нуур”, “Шопениана” балет бий. “Жизель” балетад манай эмэгтэйчүүд нэгдүгээр бүлэгт гоцлол бүжиг, сагстай бүжиг, тариачдын бүжиг гээд хоёрдугаар бүлгийн сүнсүүдийн бүжгүүдийг тасралтгүй нэг цаг 55 минут бүжиглэж, уг жүжгийн утга агуулгыг тодорхой болгоход маш их хөдөлмөр гаргаж, авьяас, ур чадвараа дайчлан бүжиглэж бас жүжиглэдэг юм. Энэ балетад МУГЖ Д.Алтантуяа, А.Навчаа, Т.Туул, Ю.Цэрмаа, МУУГЗ Н.Энхтуяа, СТА Н.Эрдэнэцэцэг, С.Сэржмядаг, Ж.Цэцгээ, Ц.Бямбаа, Д.Сүхбаатар, Дам.Тунгалаг, Дан.Тунгалаг, Н.Оюундэлгэр, С.Оюунгэрэл, Г.Мандхай, Х.Цэцэгмаа, Т.Батчулуун, Ц.Оюунчимэг, Р.Туяацэцэг, С.Балжинням нар тоглосон. Энэ тэмдэглэлт ой тухайн үйл явдалд оролцсон анхдагчдын баяр өөрсдийнхөө амжилт, авьяас чадвар, хөдөлмөрийн үр дүнд бахархсан бахархал юм. Ойн хүрээнд манай залуу бүжигчид хоёр удаа тоглосон. Тоглолтууд сайхан болсон. Олон жүжигчид анх удаа гол дүрд тоглолоо. Дасгалжуулагч багш Х.Гэрэлчимэгт баярласнаа илэрхийлье. Та бүгд шинэчлэгдэж, шинэ арга барилаар ажиллаж, уран бүтээлүүд нь улам чанаржиж байгаад бүх ахмадуудын өмнөөс талархаж байгаагаа илэрхийлье.

-Та өөрийнхөө тухай огтоос дурссангүй. Монголын балетын урлагийг эзэмшсэн анхны 28 хүүхдийн нэг бол та билээ?

-Тийм ээ, анх 1962 онд ЗХУ-ын Пермь, Ташкент хотоос балетын мэргэжлийг эзэмшсэн 28 хүүхэд төгсөж ирсэн. Тэдний нэг нь бий. 1975 он хүртэл бүжиглэж байгаад 1975-1989 онд дасгалжуулагч багш, хөтлөгч найруулагчаар дэвшин ажилласан. Энэ үе ялангуяа далаас наяад онуудад манай балетын хөгжлийн оргил үе байсан. Учир нь Монгол Улсын сонгодог урлагийг хөгжүүлэхэд чин сэтгэлээсээ зүтгэж байсан А.И.Филатовагийн санаачилгаар ЗХУ-аас 10 гаруй ардын жүжигчин, төрийн шагналтнууд ирж олон сонгодог балетыг найруулж, Монголын тайзнаа тавьсан. Мөн арав гаруй мэргэжлийн концертмейстерүүд, туршлагатай дасгалжуулагч багш нар ирж ажиллаж байсан нь Монголын балетын урлагийг маш хурдтай хөгжүүлсэн юм. Манай балет нь Азидаа тэргүүн байрт хүрсэн байсан. Тухайн үед ирж ажиллаж байсан Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдээс би их юм сурсандаа баяртай байдаг. Тэднээс сурсан эрдмээ амьдралынхаа мөрдлөг болгож ирсэн.