Атомын бөмбөг, цахилгаан станц дэлбэрч хүн төрөлхтний түүхэнд хар толбо үлдээсэн нь бидэнд марташгүй сургамж болсон. Иймдээ ч цөмийн элементтэй холбоотой бүхэнд олон нийт маш таагүй сэтгэлгээтэй ханддаг. Тэгвэл та бүхэнд энэ бүхний үйл явц, мөн яагаад цөмийн цахилгаан станц нь илүү цэвэр, сэргээгдэх эрчим хүчнээс илүү ирээдүйтэй салбар байж болохыг тайлбарлая.

Цөмийн цахилгаан станцын үүсэл ба гинжин урвал хэрхэн бий болдог вэ?

Цөмийн гинжин урвал хэрхэн үүсдэгийг маш товчоор өгүүлбэл, уран гэх дотроо маш олон протон, нейтронтой химийн элементийг маш өндөр хурдаар хөдөлж байгаа нэг нейтроноор буудна. Хэрэв хоёр бие хоорондоо мөргөлдвөл уран нь өөр хөнгөн элемент болж задрахдаа өөрөөсөө энерги болон өөр нейтрон ялгаруулах ба тэр нь мөн өөр ураны атомыг мөргөх маягаар давтагдаж гинжин урвалыг үүсгэдэг. Тэр их гинжин урвалаас гарч байгаа энерги нь дулаан болж алдагдахдаа жирийн усыг уур болгож хоолойгоор дамжуулан өөр хэсэгт байрлах генераторыг эргэлдүүлснээр бидний хэрэглэдэг цахилгаан эрчим хүчийг бий болгодог. Энэ бүх процессын эцсийн цэг нь усыг халааж генераторыг эргүүлэх л байдаг.

Уснаас өөр төрөл бүрийн аргаар генераторыг эргэлдүүлэх арга бий. Жишээлбэл ус буцалгах  арга нь хамгийн хямд бөгөөд хялбар. Бидний сайн мэдэх цахилгаан станцууд үүнтэй адилхан үйлдэл хийдэг ба ялгаатай зүйл нь зөвхөн хэрэглэж буй түлш нь юм.

Атомын цахилгаан станц нь дэлхийн эрчим хүчний хэрэгцээг ойролцоогоор 10%-иар хангадаг ба дэлхийд одоогоор 460 гаруй цөмийн урвалаар ажилладаг станц байгаа. Цөмийн цахилгаан станц барих үйл явц дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа эрчээ авч эхэлсэн ба 1970-1980 онд газрын тосны ганц том эх сурвалж болдог Дундад Азийн орнуудад иргэний дайн гарснаас үүдэн газрын тосны үнэ тэнгэрт хөөрч эхлэх үед хувийн хэвшлийн компани, дэлхийн том гүрний засгийн газрууд тухайн үедээ дуулиан дэгдээж байсан эрчим хүчний өөр эх сурвалж болох цөмийн эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулснаар цөмийн цахилгаан станцууд ихээхэн баригдаж эхэлсэн байна. 

Гэвч АНУ-д гарсан цөмийн цахилгаан станцын доголдол, Оросын Чернобылийн цөмийн цахилгаан станцын дэлбэрэлт дэлхий нийтийг цөмийн цахилгаан станцын аюулгүй байдлын талаар эргэцүүлэн бодоход хүргэсэн. Түүнээс хойш цахилгаан станцууд баригдах нь эрс багассаар өнөө цагт хамгийн доод үедээ хүрч ирээд байна.

Цөмийн эрчим хүчний хамгийн том гурван асуудал

Үүнд нэн тэргүүнд цөмийн урвалыг ашиглан зэвсэг гаргаж авах асуудал орно. Японы хоёр том хотыг дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Америкxууд хоёр цөмийн бөмбөгөөр юу ч үгүй болгосноос хойш тухайн үеийн том гүрнүүд болох ЗХУ, Англи, Франц зэрэг орнууд улсынхаа халдашгүй байдлын төлөө бүгд дор бүрнээ цөмийн зэвсгийг бүтээж эхэлцгээсэн.

Улмаар 1980 аад оны үед ЗХУ-ын туршсан дэлхийн хамгийн хүчтэй цөмийн бөмбөгийн дараа улс орнууд цөмийн бөмбөгөөр ажилладаг шинэ төрлийн зэвсэг хөгжүүлэх үйл явцыг хориглох тохиролцоонд гарын үсэг зурснаар аюулын харанга багассан ч цөмийн бөмбөгтэй улс орнууд байсаар байгааг умартаж болохгүй. Цөмийн бөмбөгийн хөгжүүлэлт, үйлдвэрлэлт нь цөмийн урвалтай салшгүй холбоотой байдаг.

Цөмийн урвал ашигладаг өөр нэг зүйл бол атомын цахилгаан станц. Тиймээс шинэ цахилгаан станц барихад түүний ард улс оронд аюул болох зүйл нууцаар явагдаж байх магадлалыг үгүйсгэх аргагүй.

Үүний нэг жишээ нь Иран улс цөмийн эрчим хүч улсдаа ашиглах болсноо зарлахад тэр хөтөлбөрийн ард цөмийн бөмбөг бүтээж байсныг АНУ илрүүлж тэрхүү хөтөлбөрийг нь зогсоосон байдаг. Үүний адил улс орнууд бие биедээ итгэх аргагүй тул цөмийн салбарын хөгжил нь үүнийгээ дагаад уяатай байх нь аргагүй.

Дараагийн том саад бол цахилгаан станцыг барихад маш их хөрөнгө цаг хугацаа шаардлагатай. АНУ-д гэхэд цөмийн цахилгаан станц барих төсөлд 9 тэрбум ам.доллар зарцуулсан ба тэр төслийг санхүүжүүлэхээ больж бүр мөсөн хаяж байсан удаатай.

Түүнээс гадна одоо ашиглагдаж байгаа ихэнх цахилгаан станцууд ашиглалтаас гарах нь дөхөж байгаа тул түүнийг сэргээн засварлах, шинээр барих гээд маш их хөрөнгө зарцуулагдах нь ойлгомжтой.

Эцсийн том шалтгаан бол цөмийн урвалын үр дүнд ураны хог хаягдал. Ураны цөмийн урвалын 90% нь хаягдал болж үлддэг. Байгаль орчин, амьд амьтны эрүүл мэндэд маш хортой, задрах гэж олон зуун мянган жил болдог. Энэхүү хаягдлыг яах эсэх нь хамгийн том асуудал. Одоо дэлхий дээр хэдэн зуун мянган тонн ураны хог хаягдал жирийн хог шиг газраар хөглөрч байгаа юм.

Цөмийн цахилгаан станц ашиглах 3 шалтгаан

Хэдий үнэ өртөг ихтэй, байгальд хортой хог хаягдал ялгаруулдаг ч энэ салбарт бас сайн тал бий. Хамгийн түрүүнд цөмийн эрчим хүч нь бидний хэрэглэдэг уламжлалт эрчим хүчээс хамаагүй цэвэр.

Одоогийн байдлаар газрын тос нүүрс нь агаарын бохирдол, дэлхийн хог хаягдлыг үүсгэж буй гол хүчин зүйл. Секунд тутамд агаарт биднийг чимээгүйгээр алдаг бодис маш их хэмжээгээр цацаж байдаг. Хэдий цөмийн хог хаягдал нь асуудал болоод байгаа ч нүүрстэй харьцуулахад байгальд орчинд нөлөөлөх байдал нь хамаагүй бага юм. Учир нь бүх хаягдлыг ямар нэгэн байдлаар битүүмжилсэн байдалтайгаар хаядаг билээ.

Хоёрт цөмийн хог хаягдал хамгийн аюул багатай. Цөмийн осол нь хүн төрөлхтнийг айлгахуйц том хөнөөл учруулж байсан ч тэр нь одоогийн нүүрс, газрын тос шатааснаас болж үүссэн хүний амь насны хохиролтой харьцуулахад хамаагүй бага. Үүний нэг жишээ гэвэл цөмийн цахилгаан станц 1980 оноос одоог хүртэл уламжлалт цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэрийн ослоос гарч болох байсан 1,650,000 гаруй хүний амь насыг авраад байгаа гэсэн судалгаа байдаг.

Эцсийн шалтгаан бол цөмийн эрчим хүч хамгийн цэвэрхэн. Цөмийн салбар дахь судалгаа 1980-аад оноос хойш бараг зогсонги байдалтай байгаа. Одоо ажиллаж буй бараг бүх цахилгаан станц технологийн хувьд их хоцрогдсон. Шинэ үеийн технологиуд бидэнд илүү аюулгүй, ашигтай, цэвэрхэн цөмийн цахилгаан станцууд авчирна гэж харж байгаа. Жишээ нь уранаас өөр материал ашигладаг атомын цахилгаан станц. Торум гэх уранаас бага атомын тоотой элементийг зэвсэг болгож хувиргах боломжгүй, ялгаруулдаг хог хаягдал нь хэдхэн зуун жилийн задралын настай, байгаль дээрх олдоц нь уранаас ихээс гадна 1 тонн торумаас гарах энерги нь 200 тонн ураны хэмжээтэй тэнцүү байдаг гэсэн судалгаа бий. Олон эрдэмтэд энэ элементийн үр ашиг нь илүү байна гэдгийг баталж байгаа юм.

Энэ мэтчилэн шинэ үеийн технологийг ашиглан ард хоцорсон цэвэр эрчим хүчний технологийг авчрах оролдлого өнөө үед эрчээ авсаар байна. Харин олон нийт болон засгийн газраас бага зэрэг дэмжээд өгөхөд л бидэнд буцааж өгөх үр ашиг нь хэд дахин их байна гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй.

Эх сурвалж: Seeker, Kurzgesagt