Шинжаанд Уйгур, Казах иргэдэд дахин хүмүүжүүлэх лагерийг тулгахын хамт баривчлах, шүүх, хорих ял тулгах нь эрс нэмэгджээ. Хятадын засгийн газар Шинжаан мужид үндэстний цөөнх лалын шашинт сая сая иргэдийг хянан захирахын тулд дахин хүмүүжүүлэх лагерийн өргөн сүлжээ болон асар том орон зайг хэрсэн ажиглалтын системийг байгуулжээ.

Тэгвэл одоо Хятад улс хяналтын хуучны хатуу чанга хэлбэр болох шоронг дүүргэх аргад шилжиж байна. Өмнө нь нийтэд дэлгэгдээгүй албан ёсны мэдээлэлд хийсэн Нью-Йорк Таймсын дүн шинжилгээгээр сүүлийн 2 жилд Хятадын баруун хойд мужид баривчилгаа, шүүх хурал болон оноосон хорих ялын тоо эрс өссөн байна.

Хятадын засгийн газраас Шинжааны үндэстний цөөнхийг голчлон онилсон “шийтгэн номхруулах” аюулгүй байдлын компанит ажлыг явуулж байгаа нь угаас яллагдагчийн эрхийг хангалттай хамгаалдаггүй Хятад улсад шоронгуудын нөхцөл байдлыг улам эргэлзээтэй байдалд оруулж байна.

Уйгур болон Казахуудыг оруулаад БНХАУ-ын үндэстний цөөнх болсон лалын шашинтнууд хүн амын 50-иас илүү хувийг бүрдүүлдэг Шинжааны шүүхүүд 2017, 2018 онд нийтдээ 230.000 хүнд хорих болон бусад төрлийн ялыг оноосон нь энэ мужийн сүүлийн 10 жилийн түүхэнд байгаагүй өндөр үзүүлэлт юм.

Хорих ялын хэрэглээний төвшин

100.000 иргэн тутамд 400 хоригдогч

Шинжаанд шүүхээс шийтгэсэн хорих ялын тоо, засгийн газрыг эсэргүүцсэн хүчирхийлэл халдлага дээд цэгтээ хүрсэн бөгөөд энэ нь 2014 оноос хойш эрс өсжээ. Харин 2014 оноос өмнө жил бүр оноосон хорих ялын тоо хоорондоо бараг л адилхан байсан юм.

БНХАУ-ын бусад мужууд

2017 онд БНХАУ-ын бусад мужуудтай харьцуулбал шүүгдэгчид 5 ба түүнээс жилий хорих ялаар шийтгүүлсэн тохиолдол Шинжаанд хамгийн өндөр байна.

Шинжаанд:     87%

Бусад хэсэг:   14%

Шинжаан нь БНХАУ-ын хүн амын 2%-ийг эзэлдэг боловч 2017 оны байдлаар нийт баривчилгааны 21%-ийг эзэлж байгаа нь 10 жилийн өмнөхөөс маш их өссөн үзүүлэлт юм.

Жич: Хятадын оноосон хорих болон бусад ялын тоон мэдээлэлд тэнсэн болон гэрийн хорионы ялын тоо орсон байх боломжтой. Учир нь зөвхөн 2017 онд л гэхэд Шинжааны шүүхүүд өмнөх жилүүдийнхээс 10 дахин их буюу 87.000 шүүгдэгчид 5 ба түүнээс дээш жилийн ял оноосон юм. Энэ үед баривчилгааны тоо 8 дахин, яллах үйл ажиллагааны тоо 5 дахин нэмэгджээ.

Мэргэжилтнүүд, хүний эрхийн өмгөөлөгчид мөн нутаг заагдсан Уйгурын идэвхтнүүдийн хэлснээр Хятадын албаныхан тэдний тавьсан наад захын шаардлагыг үл тоон хүлээн авахгүй байгаа аж. Тус бүс нутгийн цагдаа, прокурор болон шүүгч нар санаатай нэгдмэл байдлаар ял оноох замаар Коммунист намаас явуулж буй бослого хөдөлгөөнийг дарж, лалын шашинтнуудын дийлэнхийг үнэнч дэмжигчдээ болгон хувиргах компанит ажилд үйлчилж байна.

Шүүмжлэгчдийн хэлж байгаагаар ихэвчлэн үндэслэлгүй эсхүл хэтрүүлсэн шалтгаанаар баривчилж шүүн таслах ажиллагааг ор нэр төдий гүйцэтгэн буруутгаж ял оноох явдал маш их байгаа аж. Нэгэнт ял оногдсон л бол хоригдлууд алслагдсан, ачаалал нь маш их хэтэрсэн шоронгуудад хоригдон хүнд хүчир ажил, далд хэлбэрийн хүчирхийлэлтэй нүүр тулж байна.

Хятадын хуулийн чиглэлээр мэргэшсэн Жорж Вашингтоны Их Сургуулийн Хуулийн сургуулийн профессор Дональд Кларк статистик тоонуудыг судалсныхаа дараа ярилцлага өгөхдөө “Тоон үзүүлэлтүүд хачирхалтайгаар асар их нэмэгдсэн байгааг бид тодорхой харж байна” гэж хэлжээ. Мөн Шинжааны шүүх яллагдагч бүрд шударгаар мэдүүлгээ өгөх боломж олгосон байхад ийм тоон үзүүлэлт гарсан гэдэгт итгэх ямар ч боломжгүй гэж “Шинжаан дахь их баривчилгаа” номын зохиогч профессор Кларк хэллээ.

Уйгуруудыг Хятадын голлох Хань үндэстнээс ялгаж өгдөг Түрэг хэл, уламжлал, шашин, соёлыг судалдаг Жорж Вашингтоны Их Сургуулийн хүн судлаач Шон Робертс “Энэ бол нийт хүн амыг гэм буруугүй гэж батлах хүртэл бүх хүнийг гэм буруутайд тооцож байгаатай ижил зүйл. Тэдгээр дахин хүмүүжүүлэх лагериуд болон шоронгууд хаашаа ч явахгүй. Тэдгээр байгууламжууд хүмүүст намд илүү үнэнч байсан нь дээр болохыг анхааруулан оршиж байна” гэжээ.

2017 онд Шинжаанд 27 настай Уйгур оюутан Бузайнафу Абудуресити 7 жилийн хорих ялаар шийтгэгдсэн. Түүний нөхөр Алмас Низамидин 10 жилийн өмнө Австрали руу дүрвэсэн бөгөөд эхнэртээ виза аван өөр дээрээ татаж авах ородлогыг хийсээр л байна. Гэхдээ түүний эхнэрийг нийтийн эмх журмыг зөрчихийн тулд олон нийтийг цуглуулсан хэмээн буруутгасан бөгөөд тэрбээр үүнийг эхнэрт нь тулгасан зохиомол ял гэж нэрлэсэн юм. Тэрбээр эхнэрийг нь буруутгасан жинхэнэ шалтгаан бол эхнэр нь Египетэд 2 жил суралцсан явдал гэж хэллээ. Яагаад гэвэл дараа нь Хятад Уйгурчуудын Египет улс руу зорчих эрхийг хассан аж.

Австралийн Аделейдед барилгын мэргэжилтнээр ажилладаг 28 настай Низамидин “Уйгур хүн бүр л дотнын хэн нэгнээсээ хагацсан байдаг. Гэвч тэр хүн чинь Хятадаас гарч явахыг хүсэн хүлээж буй хайртай эхнэр чинь байна гэдэг үнэхээр хэцүү” гэж хэлсэн юм. Тэд ахлах сургуульдаа танилцсан хосууд бөгөөд эхнэр нь Австрали руу дүрвэн гарахаар Англи хэл сурч байх үедээ баривчлагджээ.

“Би түүнийхээ төлөө маш их санаа зовж байна. Учир нь ямар ч мэдээлэл байдаггүй. Хүн бүр, тэр бүү хэл НҮБ-д хүртэл лагериудын талаар яриад л байдаг. Гэвч илүү олон хүн шоронд орсоор, хяналт цагдалт нь улам чангарсаар байна” гэж Низамидин хэлжээ.

Шоронд хоригдогсдын тоо өсөж байгаа нь дахин хүмүүжүүлэх лагерь нэртэй тусгаарлан хорих газруудад хүмүүжигчдийг сулласаар байгаа тухай Шинжааны албаны хүмүүсийн мэдэгдлүүд асуудал дагуулсаар байна.

Уйгурын идэвхтнүүд болон лагериудад хамаатан садангууд нь тусгаарлагдсан байгаа гадаадад оршин суудаг Уйгурчууд лагериуд багассаар байгаа талаарх Бээжингийн мэдэгдлүүдийг эрс няцааж байна. Учир нь тэдний ярилцлагууд болон засгийн газрын баримт бичгүүдийг авч үзвэл өмнө нь лагерьт тусгаарлагдаж байсан иргэдэд шахалт үзүүлэн тодорхой ажил зааж хийлгүүлэх эсхүл өөр хэлбэрийн хорионд оруулж байж болзошгүй ажээ.