“Монголын самрын кластер” ТББ-ын дарга, “Норд роуд” ХХК-ийн ерөнхий захирал Д.Энх-Амгалантай ярилцлаа.

-МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч саяхан эдийн засгийн салбаруудыг кластер хэлбэрээр зохион байгуулж экспортыг дэмжвэл уул уурхайн бус олон салбараас тус бүрд нь тэрбум ам.доллар олох боломжтой гэж тодотгоно лээ. Танхимын дэмжлэгтэйгээр самрын Кластер байгуулагдчихлаа. Та энэ кластерийг ахлахаар болж. Кластераар хөгжүүлбэл самрын бизнес экспортын гол салбар байх боломжтой юу?

-Тийм боломж бүрэн дүүрэн байгаа.

-Хоёулаа өмнө нь “Хушхан” брэндийг үүсгэсэн гэдгээр тань ярилцаж байсан. Самрын салбарт 100 хувийн гарцтай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа, цаашлаад хушны самраас илүү олон бүтээгдэхүүн гаргаж үйлдвэрлэх туршилт эхлүүлсэн гэж ярьсныг чинь тод санаж байна. Үйлдвэрлэл хөгжүүлжяваа залуу самрын салбарыг хөгжүүлэх, экспортын гол салбар болгохын төлөө оройлж зүтгэхээр болсон нь олзуурхмаар хэрэг шүү. Бид ингэхэд самрынхаа экспортоос дээд тал нь хэчнээн ам.доллар олох боломжтой вэ, самрын кластерт хэчнээн компани нэгдээд байна?

-Одоогоор арав гаруй компани нэгдээд байна. Самрын салбарт эргэлдэж буй мөнгө 200 гаруй сая ам.доллараар хэмжигдэж байгаа. 2020 оны есдүгээр сараас 2021 он хүртэл эргэлдэж байгаа мөнгө л дөө. Одоогийн байдлаар самрын салбарт 20 гаруй компани идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байна. Өөрөөр хэлбэл 20 гаруй үйлдвэр ажилладаг гэсэн үг. Эдгээр үйлдвэрээс гардаг бүтээгдэхүүний 90 гаруй хувь нь хагас боловсруулсан. Тодруулж хэлбэлсамрыг гаднах яснаас нь салгаад экспортлохыг хагас боловсруулсан гээд байгаа юм. 90-95 хувийн гарцтай гэж ярьдаг л даа, бид. Шар хальсыг нь авсныг 100 хувийн гарцтай гэдэг юм. Хоёр компани 100 хувийн гарцтай гаргадгийн нэг нь манайх. Хүн бүрийн мэддэг ноолууртай зүйрлүүлж яривал илүү ойрхон буух байх. Самрыг ноолуур гэвэл утас нь чөмөг, чөмгөөр бүтээгдэхүүн хийвэл бид ноолууран хувцас хийж эхэллээ гэсэн үг. Манай компани чөмгөөр бүтээгдэхүүн хийх талаар судалгаа хийж байна. Туршилт нь маш амжилттай болсон. Гоо сайхны бүтээгдэхүүн хийдэг компанид самрын тосоо өгөөд туршилт хийлгэхэд супер чанартай бүтээгдэхүүн гарах нь тодорхой болчихсон. Чөмөгнөөс энэ мэтээр бүтээгдэхүүн гаргаад экспортолж эхэлбэл манай улс хамгийн багадаа 500 сая ам.долларыг зөвхөн самрын экспортоос олох боломжтой.

-Хагас тэрбум доллар гэдэг уул уурхайн бус бүтээгдэхүүн дотроо эхэнд жагсахаар том дүнтэй мөнгө шүү. Самрын тосны хувьд гээд ярихад л дэлхийн зах зээл дээр чамгүй үнэлэгддэг гэж сонссон юм байна. Литр нь хэчнээн төгрөгөөр үнэлэгддэг вэ?

-Монгол мөнгөөр 270-280 мянга орчим төгрөгөөр үнэлэгдэнэ. Хуш модны самрын тос ер нь их гайхашигтай бүтээгдэхүүн. Антиоксидант өндөртэй, ганцхан омего-4 л байхгүй, бусад бүх төрлийн омеготой гэх мэтээр яривал өчнөөн сайн талтай бүтээгдэхүүн.

-Яг одоогоор самраа хэчнээн улсад экспортолж байна вэ, манай улс?

-Одоогийн байдлаар Солонгос, Турк, Израйль руу тогтмол экспортолж байна. Туршилтын журмаар Япон, Германд гаргасан жишээ бий. Цаашдаа бичиг цаасны асуудлаа шийдчихвэл Герман, АНУ руу экспортлоход бэлэн болчихсон.

-Самрынхан нэгдээд кластераар хөгжвөл тэрбум ам.долларын орлоготой экспортын салбар болох хол биш шиг санагдлаа. “Монголын самрын кластер” ТББ-ын хувьд самрын салбарыг ингэж хөгжүүлэхийн тулд хийхээр төлөвлөсөн ажил их бий байх. Самрын салбарын өнөөдрийг харахад асуудал ч их анзаарагддаг. Тулгамдсан асуудлаа хуваалцаач?

-Манай салбарын бизнесийн орчин таатай биш. Бас эрүүл биш. Хууль эрх зүйн орчин нь төлөвшөөгүй. Тэгэхээр манай ТББ самрын салбарын бизнесийн, хууль эрх зүйн орчныг аль болох богино хугацаанд сайжруулах тал дээр анхаарч ажиллана. Жилийн төлөвлөгөө боловсруулж байна. Хоёрдугаарт самрын салбар байгаль орчиндоо сөрөг үр дагавар үзүүлдэг гэсэн шүүмжлэлийг арилгаж, алдаагаа засч залруулахад онцгой анхаарна. Байгалийнхаа нөхөн сэргээгддэг баялгийг ашиглахдаа байгалиа сүйдлэхгүйгээр харин ч хамгаалж, арчилж тордож, илүү сайхан болгох боломжтой. Зориод зүтгэвэл тийм ч урт хугацаа шаардах ажил биш. Хамгийн гол нь төр засагтайгаа маш сайн уялдаж ажиллах учиртай. Манай төрийн бус байгууллага төр, хувийн хэвшлийн түншлэл хэлбэрээр ажиллах учраас энэ асуудал цаг алдалгүй шийдэгдэх байх.

-Бизнесийн орчин таагүй байна гэж ярилаа. Жишээ нь яг ямар асуудлыг цаг алдалгүй шийдэх ёстой гэж бодож байна вэ?

-Үйлдвэрүүд ямар ч стандарт байхгүй, самрын салбарт эргэлдэж байгаа мөнгөний урсгал ил далд янз бүр гэх мэт шалтгаанууд салбарын үнэ цэн, нэр хүнд, нийгэмд оруулж байгаа хувь нэмрийг доош нь унагачихаад байна л даа. Хууль зүйн орчин талаасаа манай салбарт 2014 онд анх хуш модны самрыг хагас боловсруулаад экспортлохыг зөвшөөрсөн. Яамнаас зургаа, долоохон жилийн өмнө ийм зөвшөөрөл өгсөн гэхээр маш залуу салбар болчихож байгаа юм. Тэр утгаараа самрын салбарт бизнес хийж яваа хүмүүст дүрэм журам нь бодит амьдралд нийцэхгүйгээс эхлээд бэрхшээл их бий. Жишээ нь байгалиас самар бэлдэх компани заавал үндсэн ажилтнаараа самраа бэлдүүлэх ёстой гэсэн шаардлагыг хуульчилсан байдаг.

-Тэгэхээр орон нутгийн иргэдэд самрын бизнесээс мөнгөтэй орлоготой болох зам хаагдчих юм биш үү?

-Та зөв анзаарсан байна. Орон нутгийн иргэд байгалийн баялгийг эрх тэгш хуваалцах боломжийг хязгаарлачихаж байгаа юм. Уг нь компанийн зүгээс орон нутгийн иргэдэд самрыг хэрхэн зөв бэлдэхсургалт явуулахад аль аль талдаа өгөөжтэйгээр шийдэгдэх асуудал л даа. Иймэрхүү жишээ маш олон бий.Энэ тал дээр 2014 оноос хойш олж авсан туршлага, мэдээлэл дээр үндэслэж саналууд боловсруулж байгаа.

-Самар бэлдэхэд модны холтос гэмтдэг асуудлыг шийдэх шийдлээ олчихсон гж та түрүүн ярьсан. Төрийн холбогдох байгууллагад кластерийнхаа шугамаар асуудлыг шийдүүлчих төвшинд оччихсон гэж ойлгож болох уу?

-Байгаль орчин тал дээр тулгамдсан асуудлын нэг л дээ, таны сая хөнддөг асуудал. Модны холтсыг гэмтээхгүйгээр самар бэлдэх аргыг туршаад амжилттай болсон. Хэрэгжүүлэхэд бэлэн. Холбогдох байгууллагуудтай хамтраад хэрэгжүүлэхэд бэлэн болсон гэж ойлгож болно. Амжилттай хамтарч ажил болговол 2022 оноос эхлээд модны холтсыг гэмтээхгүйгээр самраа бэлддэг болчихно гэсэн үг.

-Ингэхэд самрын салбараас байгалиа, ойгоо хамгаалах хэмжээний мөнгө цуглардаг уу?

-Манай салбарын хувьд гэж яривал яг ойдоо буцаж зарцуулагдах ёстой маш их мөнгө хуримтлагддаг. Сумдад хуримтлагддаг мөнгө гэвэл кг самар тутамд 800 төгрөг тушаадаг. Энэ жил гэхэд л гарсан самрынхаа хэмжээгээр бол 14.5 тэрбум төгрөг тушаасан байх ёстой. Энэ мөнгийг яг ойдоо зарцуулбал 4-5 мянган га газар мод тарих боломжтой. Харамсалтай нь энэ мөнгийг яг ойд зарцуулж чадахгүй байна л даа.

-Яг ойд нь зарцуулбал их мөнгө байна шүү. Энэ тал дээр тодорхой шийдэл гаргасан уу?

-Яг ингэе тэгье гэсэн шийдэл гараагүй байна. Кластер гээд танхим, яам хүлээн зөвшөөрсөн байгууллага байгуулагдчихлаа. Тэгэхээр энэ ТББ-ынхаа хүрээнд самрын салбарынхан өөрсдийнхөө тушааж байгаа мөнгөний зарцуулалтад хяналт тавьдаг байвал их зүгээр шийдэл болох байх. Ойн тухайд цэвэрлэсний хэмжээгээр сэргэдэг. Ногоогоор бол зэрлэгийг нь зулгааж байна гэсэн үг л дээ. Олон жил болсон, өмхөрсөн модод үндэстэйгээ байгаад байдаг. Ийм мододхортон шавж ихээр цуглуулдаг, шатах эрсдэл маш өндөр. Тийм учраас ийм модлыг заавал түүж авах ёстой. Ингээд цэвэрлэчихээр ой илт сэргээд ирнэ. Самрын салбарын сумдад тушаадаг мөнгөөр ой цэвэрлэвэл хэдэн мянган га ойг өлхөн цэвэрлэчихнэ.

-Таны ярианаас анзаарахал кластераар хөгжөөд ирвэл самар, самраас гаргаж авсан эцсийн бүтээгдэхүүнүүдээ гуравдагч зах зээл рүү гаргахад ямар ч асуудал байхгүй гэж ойлголоо, зөв харж уу?

-Ерөөсөө л тийм. Экспортлоход нэг асуудал бий. Гэхдээ кластераар хөдлөхөөр болчих байх.

-Гуравдагч орнуудад экспортлоход яг ямар асуудал байна гэж?

-Хятадын нутаг дэвсгэрээр гуравдагч оронд экспортлоход урд хөршийн гаалиас зөвшөөрөл авах ёстой. Хятадын Засгийн газрын төв байгууллагаас тухайн бүтээгдэхүүн дээрээ зөвшөөрөл авах учиртай. Зөвшөөрөлгүй дамжин өнгөрөх боломжгүй гэсэн үг. Жишээ нь манай компани Солонгос руу яг албан ёсоор газраар гаргах гэж хөөцөлдөхөд захиалга авснаас дөрвөн сарын дараа Хятадын газар нутгаар дамжин өнгөрөх зөвшөөрөл авч байх жишээний. Тэр хэрээр зардал мөнгө гарсан, хугацаа ч их орсон байгаа биз.

-Тийм байна. Засгийн газар зүгээс дуулдаад байгаа Эдийн засаг, худалдааны яам байгуулагдчихвал иймэрхүү асуудал шийдэгчих л юм байна.

-Яг үнэн. Энэ Засгийн газрын баярлууштай нэг санаа шийдэл нь үйлдвэрлэгч, экспортлогчдод хандсан, бидэнд зориулсан яам байгуулах гэж байна. Энэ шийдэлд үнэхээр баяртай байгаа. Хятадын газар нутгаар дамжаад гуравдагч улс руу экспортлоход урд хөршийн гаалийн ерөнхий газар гэх мэт байгууллагуудаар хөөцөлддөг гэж би сая хэлсэн дээ. Ковидтой үед төрийн байгууллагуудаар нь орж чадахгүй учраас зуучлуулах компаниар дамжуулж харилцахаас аргагүй болдог л доо. Тэр тоолонд өчнөөн мөнгө зарлагадаж байгаа, самрын салбарынхан. Яг ийм шалтгаанаар 300 тонн самрыг Хятадын газар нутгаар дамжуулж экспортлоход багагүй зардал гарч байна. Ингэх хэрээр манай улсын эдийн засагт үлдэх мөнгө багасч байна гэсэн үг. Худалдаа, эдийн засгийн чигийн яамтай болчихвол бид яамандаа хандаад энэ мэт асуудлыг шийдүүлчихнэ. Яамтай болчихвол энэ мэт зэнгүйдсэн, хэнд хандахаа мэдэхгүй болчихсон ийм асуудлууд цэгцрээд ирэх сайн талтай.

-Ингэхэд самрын салбарт өмнө нь энэ мэтээр нэгдэх оролдлого хийгдэж байсан уу?

-Гарч байгаагүй.МҮХАҮТ-аас эрчимтэй дэмжсэний үр дүнд экспортоо чанаржуулахын тулд нэгдэж байгаадаа баяртай яваа. Европын холбооныМонголын худалдааг дэмжих буюу ТRАМ төслөөс манайханд салбаруудаа кластер болгож хөгжүүл гэсэн санал тавьж чацарганы, гоо сайхны гэх мэт кластерууд хөгжөөд явж байгаа юм билээ. Манай самрын салбарын хувьд 2020 онд кластер гэж нэгдлээ. Тэгэхээр бид өөрсдөө маш сайн, их зөв ажиллах ёстой. Мэдээж улсын дэмжлэг, бодлогохэрэгтэй. Зарим юман дээр зайлшгүй уялдаж дэмжиж ажиллах шаардлага бий. Энэ мэтээр хамтарч ажиллаж чадвал илүү хурдан хөгжөөд явах боломжтой салбар.