Америкийн эдийн засагч, Үндэсний эдийн засгийн зөвлөлийн захирал Ларри Саммерс Дэлхийн II дайн төгсгөлдөө ойртож байх үеэс л дэлхийн эдийн засаг зогсонги байдалд орсон гэж шууд тэмдэглэж байна. Мөн америкийн эдийн засгийн шинэ кейнсианы төлөөлөгч Элвин Хансен болон олон эдийн засагч дайн дэгдсэнээр улс орнуудын эдийн засаг хямралт уналт байдалдаа эргэн орсон, энэ нь суурь өвчин гэж үзэж байна.
Гэхдээ энэ нь тохиолдоогүй. Яагаад Хансен, бусад хүмүүс ингэж хол төөрөлдөв. Колумбын их сургуулийн профессор Жозеф Стиглицийн Project Syndicate сэтгүүлд бичсэнээр бол зууны зогсонги байдлын тухай ярьдаг өнөөгийн эдийн засагчид бичил болон макро эдийн засгийн суурь шинжилгээнд, хамгийн гол нь Их хямралын шалтгаанд задлал хийлгүй алдаж байна гэнэ.
Эдийн засагч, профессор Брюс Гривальд бид хоёр Их хямралын эхний гурван жилд хөдөө аж ахуй дахь үйлдвэрлэлийн өндөр өсөлт үр тарианы үнэ унахад хүргэж, зарим тохиолдолд үнэ 75 хувь унаж байсан гэдгийг нотолсон. Улс орны эдийн засгийн гол салбарын орлого бараг л хоёр дахин буурч байлаа. Бүтээгдхүүний эрэлт муудсанаас хөдөө аж ахуйд хямрал нүүрлэж улмаар эдийн засаг бүхэлдээ унаж байлаа.
Гэвч Дэлхийн II дайн зөвхөн төсөвт түлхэц өгөөд зогссонгүй, бүтцийн өөрчлөлт хийхэд чухал хувь нэмэр оруулж, дайны улмаас хөдөө нутгаас олон тооны хүн хотуудад шилжин суурьшиж, өөр мэргэжил эзэмшин үйлдвэрлэлийн эдийн засагт зайлшгүй хэрэгцээтэй мэргэжлийн ур чадвартай болоход хүргэсэн юм.
Энэ үйл явц ахмад дайчдад хөнгөлөлт үзүүлэх хууль гарах хүртэл үргэлжилсэн юм. Үүний зэрэгцээ дайныг санхүүжүүлэх арга нь гэр ахуйн санхүүгийн нөхцөлийг сайжруулж, дайны дараа ч гэсэн эрэлт өсөхөд нөлөөлжээ.
Бүтцийн ийм өөрчлөлт нь /энэ удаа хөдөө аж ахуйгаас аж үйлдвэрлэлд биш, харин үйлдвэрлэл, эдийн засгийн өсөлтөөс үйлчилгээний хүрээний өсөлтөд/ даяарчлалд дасан зохицохтой уялдсан эдийн засгийн өөрчлөлт нь 2008 оны хямралд хүргэсэн юм.
Энэ удаа санхүүгийн салбарын удирдлагын чанаргүй байдал нь өрхийн аж ахуйнуудыг асар их өрөнд түлхэн орууллаа. Дэлхийн II дайны төгсгөл үеийнхээс ялгаатай нь онцгой анхаарал татаж байсан юм.
Би 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 29-нд би “The New York Times” Нью-Йорк таймс сонинд “Нэг триллион долларын хариу” гэсэн өгүүлэл бичсэнийг Саммерс сайн мэдэж байгаа. Эндээ би урамшууллын арай нухацтай багц авч хэрэгжүүлэх нь ерөнхийлөгч Барак Обамагийн цаашдын ажилд тустай гэж уриалсан юм. Энэ чинь арваннэгдүгээр сард шүү дээ.
Харин 2009 оны нэг, хоёрдугаар сард эдийн засаг бүр хүчтэй унах нь ойлгомжтой болж бүр илүү их түлхэц урамшуулал шаардлагатай болсон. “Нью-Йорк таймс”-ын өгүүлэлдээ ч, дараа нь “Чөлөөт уналт” номдоо бүр тодорхойгоор ийм зайлшгүй урамшууллын хэмжээ нь тэдний зан араншингаас, бас эдийн засгийн нөхцөлөөс шалтгаална гэж бичиж байлаа.
Хэрэв банкууд зээлийг сэргээн дэмжих боломжгүй бол төдий их хэмжээний урамшуулал шаардлагтай, эсвэл мужуудын засаг захиргаа төсвөө хэмнэх хэрэгтэй. Би бол үүнийг урамшуулж дэмжихийн тулд төсвөөс хөрөнгө гаргахын эсрэг байгаа юм, яагаад гэвэл энэ чинь зөвхөн автомат арга шүү дээ. Цаашдаа банкууд жижиг болон дунд бизнесийг өргөжүүлээгүй, харин ч хумьсан.
Мужуудын эрх баригчид бас төсвөө буурууллаа. Мэдээж долларын хувьд илүү их том цар хүрээтэй урамшуулал түлхэц хэрэгтэй байсан, хэрэв тэв муу тооцоолсон бол энэ тэртэй тэргүй болно л доо. Энэ урамшууллын ихээхэн хэсэг нь татварыг бууруулахад үр дүнтэй арга хэлбэр болоогүй бол ашигггүй учраас.
Өөр нэг зүйл бол нийлүүлэлт тэг байхад эрэлтийн түвшин ингэж зогсох уу, эсвэл байгалийн хүчин зүйл алга уу гэдгийг ойлгох ёстой. Өмнөх 25 жилд ажиглагдаж байсан шиг 2008 онд тэгш бус байдал газар авснаас эрэлт унасан. Даяарчлал, санхүүжилтийн удирдлагын алдаанаас болоод, бас баячуудын татварыг, ялангуяа Клинтон, Буш нарын захиргааны орлогын татварыг бууруулсан нь орлого, баялаг нягтрах явцыг хурдасгасан юм. Энэ чинь нийгмийн хамгийн дээд зиндаанд л ашигтай болсон байхгүй юу.
Санхүүгийн маш муу энэ зохицуулалт нь америкчуудыг мангас болсон банкуудын өмнө хаяж өгөн асар их өр зээлд баригдуулсан юм. Энэ бол төсвийн урамшууллаас гадна эрэлтийг нэмэгдүүлэх өөр арга хэрэгтэй гэдгийг харуулж байна. Зээлийг урамшуулах ч юм уу, өрхийн аж ахуйг дэмжих, ипотекийн зээлийг хөнгөлж төлөх зэргээр тэгш бус байдлыг арилгах байж л дээ.
Ер нь улс төрийн шийдвэр тодорхойгүй нөхцөлд ямагт гарч л байдаг, хүлээн авч л байдаг л даа. Гэхдээ зарим зүйл бусдыгаа бодвол илүү тодорхой байдаг. Обамагийн эхний Засаг захиргааны Төсвийн газрыг удирдаж байсан Питер Оршаг 2002 онд бид хоёр Fannie Mae-ийн ипотекийн зээлийн эрсдэлийг задлан шинжлээд анхааруулж байсныг Саммерс санаж л байгаа байх. Бид зээлийн энэ практик нь ийм нөхцөлд аюулгүй гэж байсан. Гэхдээ ямар ч эрсдэлгүй гэж бас хэлээгүй.
Fannie Mae үүнд ач холбогдол өгч анхаараад арга хэмжээ авч эхэлсэн. Тэд зээлийн нөхцөл нь амьдрал дээр хувийн хэвшилд байдагтай илүү ижил байсныг үр дагаварыг нь урьдчилан хэлснээр өөрчилсөн.
Fannie Mae болон төрийн зээлийг санхүүжүүлэгч Freddie Mac хоёр, мөн томооохон банк зэрэг нь санхүүгийн хямралын гол шалтгаан хэмээн худал буруутгасан ч гэсэн Fannie Mae өөрчлөлт хийж байсан юм.
Гэхдээ урьдчилан хэлж, урьдчилан хэлүүлж байсан ч хямралыг даван туулах санхүүгийн арга механизмын өөрчлөлт зохицуулалт хангалтгүй байсан нь үнэн.
Санхүүгийн хямралыг мөрдөн шалгах комисс 2008 төгсгөл, 2009 оны үйл явдал нь гол гурван хүчин зүйлийн нэг болох шууд үүсмэл үйл явц байсан гэж буруутгасан.
Билл Клинтоны засаг захиргаанд санхүүгийн энэ эрсдэлт бүтээгдхүүн огцом өсч байгаа нь аюултай гэдгийг бид хэдийнээ анхааруулж байсан л даа. Харин 2000 оны “Бараа бүтээгдхүүний ирээдүй” хууль нь үүсмэл нөхцөл байдлыг хязгаарласан юм.
Эдийн засагчид харин энэ бүхэн улс төрийн бодлогоос үүдэлтэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөггүй юм. Гэхдээ үүнийг зөвшөөрөх ёстой л доо.
Хамгийн гол нь бид урамшууллын томоохон хөтөлбөрийг сайн төлөвлөж хэрэгжүүлсэн бол манай эдийн засаг хурдан сэргэх байсан юм. Бид тэгш байдлыг идэвхтэй бий болгосон бол, бид улс төрийг дагаагүй бол, энэ тэгш бус байдлыг дэвэргээгүй бол эрэлт төдийчинээ их байх байсан. Бид сайн зохицуулж чадсан бол санхүүгийн сектор илүү их тогтвортой байх байсан юм.
Энэ гаргалгаа бол эдийн засгийн дараагийн уналт тохиоход бэлтгэж, ямагт санаж явах ёстой зүйл.
