Оросын алдарт найрагч эмэгтэйн хэлсэн энэ үгийг зарим хүний чихэн дээр орилохсон. Яагаад гэж үү. Бид хариулж биш, харуулах гэж амьдраад байх шиг. Хөрш айлын минь бүсгүй жигтэйхэн гоё, ганган. Түүний нохой ч ганган, гил хар, тачирхан үсийг нь лакдсан мэт, үргэлж гялалзаад бас их сүрдмээр.

Зөрөөд өнгөрсөн хэн хүнгүй л эзнийг нь ч, нохойг нь ч эргэн хардаг. Гэхдээ тэднийг “муухай, заваан” гэх хүн олон. Бүсгүй нохойгоо хаана ч хамаагүй баалгачихаад, дээгүүр харан “дүүхэлзээд” гэртээ орчихдог учраас тэр. Түүнд энэ байдлыг нь хэлж, нохойнхоо ялгадсыг цэвэрлэхийг шаардахаар хөөрхөн инээгээд, мэлзэхийг яана. Амьтан тэжээдэг сайн охин гэж би түүнийг хааяахан өмөөрдөг байлаа. Гэтэл нэг удаа “Уралдаанд оролцуулахын тулд нохой тэжээх болсон” гэж ярихыг нь сонсоод үнэлгээ минь буурчихсан. Бусдад гоё харагдах гэж амьдардаг бололтой, тэрбээр.

Нэг найз маань “Манай орцны зарим айл цонхоороо талх, ногоо, яс, шил, тэр ч бүү хэл, хэрэглэсэн жорлонгийн цаас, бэлгэвч, ариун цэврийн хэрэгслээ шидчихдэг. Яг аль давхрын хэн тийм заваан, бүдүүлэг авирладгийг мэдэхгүй. Орцныхноо харахад хөдөөнөөс нүүж ирсэн хоёр, гурван айлыг эс тооцвол бүгд л “сүрхий царайтай”, үнэртэн сэнгэнүүлж, үнэтэй машин унасан хүмүүс байдаг” гэж гайхшаа бардаг юм.

Энэ мэтээр тэрүүхэн хэдэн ам метр доторх нь цэвэрхэн байвал боллоо гэсэн шиг гэрээсээ хог гаргаад орцонд тавьчихдаг, эсвэл цонхоороо чулуудчихдаг хүн нийслэлийн орон сууцнуудад зөндөө бий. Бохирдуулсан орчиндоо өөрөө ч, үр хүүхэд, аав, ээж нь ч амьдардгийг ойлгохгүй тийм “мал” манай орцонд ч байдаг. Гэхдээ тэднийг гаднаас нь хараад тийм гэж мэдэх аргагүй. Яагаад гэвэл тэд бусдын өмнө гоё, соёлтой, боловсролтой, боловсон дүр эсгэж чаддаг.

Монголчууд ер нь янзын улс шүү. Нүүдэлчин удамтай, уудам талд тааваараа “бэлчиж” ирсэн амьдралын хэв маяг, генд байгаа “юм” ийм бүдүүлэг байхад нөлөөлдөг гэж хээв нэг тайлбарладаг. Саяхан автобусанд сууж яваад хоёр эмэгтэйн ярианаас ийм нэгэн түүх сонсов. Баатарынх хүү, охинтой, нийгэм солигдохоос өмнө орон сууцанд хоёр өрөө байртай тов хийсэн амьдралтай айл байж. Хэдэн жилийн өмнө хүү нь өрх тусгаарлан гарснаас хойш охин байраа зарахыг аавдаа ятгаж, уйлж “дуулсаар” санасандаа хүрчээ.

Ингээд банкны зээл авч, байраа томруулаад, өрнөөс өрний хооронд “жирийх” болсон байна. “Би гэртээ найз залуугаа авчрахаас ичдэг. Манай найз нар над шиг ийм умгар, харанхуй байранд амьдардаггүй” гэж “чарласаар” болж бүтээд байсан амьдралаа өрөнд бариулсан охин нь өнөөдөр ганган машин, гар утастай, харин ажилгүй. Бусдын нүдэнд бүтэн харагдах түүний цаана банкны зээлэнд байраа тавьж туухаас наагуур байгаа аав, ээж, өндөр настай өвөө нь бий.

Амьдрал хэдийгээр марафон ч гэсэн хэрэглээгээрээ уралдаж, бусдад харуулж, гайхуулахын тулд явбал гарцаагүй тэнэглэл буй за. “Хүн хэрэв амьдралын мөн чанар, үнэ цэнийн тухай бодоод эхэлбэл өвчилсний шинж” гэж Зигмунд Фройд хэлжээ. Хүний сэтгэл зүйн учрыг олохоор насаараа “өвчилсөн” тэрбээр хийрхэл гэгчийн тухай ийнхүү хэлсэн аж. Үүнтэй адил бид өрөөлд харагдахын төлөөх хийрхэлд нэрвэгдсэн бололтой.

Үүний нэг жишээ нь би өөрөө гэдгээ ч хүлээн зөвшөөрнө. Учир нь, цоргоны ус зэв, хлор ихтэй, эрүүл мэндэд сөрөг гэж мэдсээр байж ус цэвэршүүлэгч төхөөрөмж авахаа хойшлуулсаар оронд нь зарим хогшлоо шинэчилчихсэн гэж байгаа. “Хүн орж ирвэл аятайхан харагдах хэрэгтэй” гэсэн далд хүсэл, “Бусдад харуулах гэж амьдардаггүй” гэсэн бодол минь ийнхүү огтлолцож, эцэст нь “өвчин” нь дийлсэн хэрэг. Гэхдээ би гайхуулах “донтой” хүн биш. Хамгийн чухал нь буруугаа мэдэж байгаа цагт засаж, залруулах боломжтой.

Бельгид олон жил болсон нэг монгол хүн “Гар утас, машины дугаарыг хэдэн сая төгрөгөөр авдаг “уламжлал” одоо хүртэл байгаа юм уу, монголчууд галзуурчихжээ” гэж гайхаж билээ. Бусад орны иргэдийн хувьд энэ мэт энгийн хэрэглээ манайд гангараа болсон хэвээр. Энэ бол бусдаас дутахгүй, бүр “илүү” гарах гэсэн тэнэг, атаархуу зан. Нөгөөтээгүүр, сэтгэл, сэтгэлгээ, сэтгэцийн зогсонги байдалтай холбоотой.

Үүнийг хүн ам цөөнтэй болон хэт ядуу амьдралтай улсын “онцлог” гэж тайлбарлах нь ч бий. Тийм, үгүй гэж дүгнэх нь чухал биш, харин нийгмийн ийм дорой сэтгэлгээг засахад хаана хаанаа анхаарахгүй бол “гайхуулах дон” гээч өвчин газар авлаа. Оюун билгийг дээдэлдэг, хүнлэг, шударга нийгэмд хийрхэх, бусадтай эд мөнгөөр өрсөлдөх өвчин байдаггүйг дэлхийн олон орны жишээнээс харж болно.

Монгол Улсын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ 240 мянган төгрөг. Иргэдийн түгээмэл хэрэглэдэг гар утасны үнэ дунджаар 200 орчим мянган төгрөг. Гэхдээ ийм “хямдхан” утас хэрэглэхээс олонх нь ичдэг. Халаасандаа захирагддаг ухаалаг хүмүүсийн унадаг машин дунджаар 18, харуулах дунтай нь хамгийн багадаа 40 орчим сая төгрөг. Яаж ч бодсон цалингаараа авах боломжгүй ийм үнэтэй утас, машиныг яаж ийгээд л авчихдаг. Энэ нь нэг талаар хэрэглээ хэдий ч нөгөө талаас харахад хүнээс дутахгүй гэсэн сэтгэлгээтэй холбоотой. Өрөөл бусдад харуулахын төлөөх монголчуудын марафон хаана хүрэх бол.

Нийгмийн сүлжээнд идэвхтэй байдаг нэгэн эрхэм монголчууд үнэтэй хослолд мөнгө хайрладаггүй хирнээ түүнээс нь хамаагүй хямд хэлний курсийг “тэнгэрт хадсан” гэж шүүмжилдэг талаар бичсэн байна билээ. Боловсролдоо хөрөнгө оруулахдаа гар татдаг бид хэдэн ч төгрөгөөр хамаагүй хослолд мөнгө зардгаас харахад бусдад гайхуулдаг өвчний явц хаана хүрснийг илтгэнэ буй за.

Ж.Эрдэнэ