ОМОЙТУУЛЖ ОНГИРООХ ЮМСАН

Өчигдөр өдөржингөө зурагт ширтэж 512 бөхийн барилдааныг гурвын давааны ам авахаас эхэлж харлаа. Ерөнхийдөө сайхан наадам, барилдаан боллоо. Гурвын даваанд сэргээшийн хэл амтай Э.Оюунболд улсын арслан Ц.Содномдоржийг амалж барилдлаа. Илүү цолтой юм бол болж л байна шүү дээ. Э.Оюунболд цаашдаа улсын гарьд заануудаас эхлээд том цолтныг амалж барилдах нь. Ёстой амттай зөв эхлэл шинэ жишиг гэж бодож суув. Гэтэл дөрвийн даваанд бүр аймгийн зааныг хуучнаараа амлаж зөөлчиллөө. Тавын даваанд аймгийн арслан Э.Нямааг амалж барилдав. Э.Оюунболд өрөөд цааш эргэхэд Э.Нямаа араас нь дайраад унагаж орхив. Юм хэлээгүй томорхож цаашаа эргэсэн юм чинь одоо яана гэх вэ.

Э.Оюунболд, сэргээш хэрэглэлээ гэж хэл ам гаргадаг Ц.Содномдоржийг амлаад унагачихаад түрүүлсэн мэт баруун гарынхаа хоёр хурууг гозойлгон баярлан гүйж жудо, чөлөөтийнхөн шиг гадаад дуураймал сэтгэхүйгээ харуулсан юм чинь даваа нь гүйцээ биз дээ. Аймгийн арслан Э.Нямаа тав давж цолны эрэмбэд орох дүрмийн хориглоогүй арга хэрэглэсний буруу юу байх билээ. Нөгөө талаар бие хаа сайтай бяртай мөртлөө сэргээш их хэмжээгээр хэрэглэсэн гэж бөхчүүд Э.Оюунболдод дургүй, түүний нэр хүнд тааруугийн шинж байх аа. Түүнээс биш бөхчүүд том цолтноо ихэд дээдэлж хүндэлдэг юм гэсэн биз дээ.

Тавын даваанд аварга Г.Эрхэмбаяр аймгийн арслан Б.Хадбаатарт таллаж татуулаад, П.Бүрэнтөгс Д.Төрболдыг хавирах гээд хөлөө алдаж тэрийсэн юм чинь Э.Оюунболдын ээлж ирсэн бизээ. Э.Оюунболд унаснаараа сэргээшийн сорьцод орохооргүй үлдэв. Э.Оюунболд Э.Нямаад баярлах хэрэгтэй. Ахиад сэргээш илэрвэл шившиг болно биз дээ. Гурав давчихаад баруун гарынхаа хоёр хурууг гозойлгоод баярлаад түрүүлсэн мэт тэнтэгнэн гүйхийг харахад залуусын хэлдэгээр тархиндаа сумтай юм шиг санаанд оров. Аварга юм бол гурав давчихаад ерөөсөө жирийн хэнэггүй дэвэх хэрэгтэй шүү дээ. Нас залуу аварга гурав давах чинь жирийн зүйл.

Тавын даваанд улсын заан Б.Батмөнх, М.Бадарч, Н.Жаргалбаяр, харцага Д.Анар, өөр улсын начингууд аймгийн цолтонгуудад бүгд шороодов. Залуус үнэхээр сайн түрж гарч ирсэн нь тодорлоо.

Зургаагийн даваанд арай суурьтай бяртайгаараа харцага Б.Бат-Өлзий, нойтон бургас шиг унаа холтой, эцээд хурдан сэргэдэг Ч.Хөхчирэнгэр буюу Батчулуун хоёроос бусад улсын цолтон үлдсэнгүй. Өмнөх нэрээ сольсон Хөхчирэнгэр гоё онцгой нэр мэт боддог байв. Тэрбээр дахиад л Батчулуун гэсэн ерийн нэрээр сольжээ. Цаанаас лам багш бөө нь ийнхүү нэрээ соль гэдэг биз дээ. Тэгээд ч нэрээ сольсноор зааны болзол хангалаа. Үгүй, тэгэхлээр лам багш, зайран удганаа бишрэн шүтэхээс яах вэ.

Сүүлийн жилүүдэд Өвөрхангайгаас олигтой сэргэлэн дөрөв тав зургаа давж барилдаад ханхалзах залуусын барааг хардаггүй юмсан. Энэ жил аймгийн арслан Т.Довчинсэмбээ жавхаатай барилдаж цоорч гарч ирээд улсын зааны цолыг булааж авах эрэмбэнд очлоо. Хойшдоо суурь сууж улам сайн барилдана биз дээ. Б.Бат-Өлзийтэй барилдахдаа тонгорох гэж их гоомой хөдөлнө билээ дээ.

Аймгийн арслан Э.Ууганбаяр бяр хүч бас мэхтэй залуу үзүүр булаалдаж улсын гарьд хэмээх цолны эрэмбийг атгалаа. Харцага Б.Бат-Өлзий буурь туршлага бяр зааж энэ том наадамд түрүүлж улсын арслан болох болзлоо хангав. О.Хангай, Б.Бат-Өлзий хоёрын нэг түрүүлэх цаг нь болсон л доо. Ховд аймаг улсын заанаас илүү гарах цолтонтой боллоо шүү дээ. Дараагийн жил О.Хангай түрүүлнэ биз дээ.

Гэтэл Э.Ууганбаяр, Э.Мөнхтогтох гээд хүчтэнгүүд түрж гарч ирээд байдаг. Том ойн үеэр 512 бөх барилдана гэдэг шинэ үзэгдэл, наадмын дайтай тэмцээн. Бөхчүүдэд цол олгон биз дээ. Бөхчүүдийнхээ сэргээшийн шинжилгээний хариу авчихаад цол олгох талаар ярина байх аа. Аюулт өвчин үхлийн тухай байнга ярьж гоншигнон санаа бодол зовоосон үед ноцолддог хэдэн залууд улсын цол олгож баярлуулаад нэг хэсэгтээ хүмүүсээ ярьж бахархдаг зүйлтэй болгохын буруу юу билээ.

Ховдынхон улсын арслантай боллоо гэж онгирно. Төв аймгийнхан сүүлийн жилүүдэд том цолтны чимээ сонсоогүй юм, улсын гарьдтай боллоо гэж бахархана. Өвөрхангайхан, Хөвсгөлийхөн шинэ заантай боллоо гэж омойтно. За тэгээд начин, харцагтай боллоо гээд л баахан хөөрч хөвсөлзөнө вий.

Ардын цэргийн 100 жилийн ойд зориулж бүх цэргийн наадмын барилдаанаа удахгүй зохиох байлгүй дээ. 1921 он бол бүхэлдээ журамт цэргийн тулалдаан ялалтын жил байсан юм билээ.

Самбуугийн Товуудорж