Тэнгэрт багирдуу үүлтэй, Богд Дүнжингарав дүнсгэрдүү, бодлогошронгуйяа хөмсөг зангидан дүнхийж, юу хүүрнээд буй нь тодорхой сайн ойлгогдохгүй ч лавтайяа юухан нэгийг хөхөмдөг хөх агаараар, амгалан, түнэр ойнхоо ногоон салхиар тодхон тодхоноор чихнээ сонсгон, тасралтгүй шивнэнэ.

Цонхны цаана зөндөө зөндөө морин хараацайнууд далавчныхаа үзүүрээр цонхны шил маажин алдан, миний “Чачиртын гол”-ын загас, жараахайнууд шиг “буцлан” нисэлдэнэ.

Сониноос уншсанаасаа тогтоосон минь, “Хамгийн хурдан нисдэг шувуу бол морин хараацай. Цагт 200 км нисдэг!” гэж тогтоож үлджээ.

Яасан ч хурдан нисдэг жигүүртэн юм бэ дээ, Хайрхан! Тэдний нисэхийг хараад, “Агаар огторгуй далавчинд нь зүсэгдэхдээ өвддөггүй байгаа даа? гэж бодогдон, агаар огторгуйг өөрийнхөө хөрзгөр хөөрхий арьс шиг санан эмзэглэнэ.

“Агаар огторгуй зүсэгдлээ ч дорхноо л, хоромхонд л тасарсан тасархай нь уулзан нийлж, морин хараацайсын түрмэг, шалмаг далавчаар зүсэгдсэн “шарх”-аа уулзан учрахын баяраар дор нь эдгээнэ шүү дээ! Агаар огторгуй мөнхөд амьд, бүтэн байх агуу хүчирхэг, хувилгаан амьдралтай!..” гэж бодоод тайтгарна.

Морин хараацайнуудын далавч хүний нүдэнд гүйцэгдэхтэй, үгүйтэй жирс-жирс дэвэн, бие биеийнхээ хойгуур урдуур гялс-гялс хэрэн, тэгш, муруй, том, бага тойрог, тиг тэнгэрт зуран бүжицгээх нь газраар дүүрэн инээд цалгиан цацах агаад, тэгэхдээ, жишиг зүйргүй хурдан нислэгэндээ толгой нь эргэн зүг чигээ алдан эргэлдэх мэт санагдахаар харагдавч тийнхүү хурданаа нисэлдэн цэнгэлдэх нь оюуныг бүтээгч хүмүүний цээжинд элдэв ялдар санаа үүсгэн торниулдаг ид шидээрээ түмэнтээ түмэнтээ баярлуулдгийнхаа бахыг эдэлдэг биз дээ, тэд минь!

Тогоруу, тагтаа, бор шувууд мэт газарт буух нь харагддаггүй, газраар галуу, ятуу мэт явгалан гүйх нь ч харагддаггүй нь, “тэд угаасаа, ам руугаа хийх юм эрэн зүдрэхээр газарт хэзээ ч буудаггүй юм болов уу?” гэж бодогдуулна.

Ер, шувууд тэнгэрт нисэж явахдаа газрын хамаг амьтдаас өндөрт харагддаг ч газарт буугаад, өвс ногоонд явгалахаараа тун намхан, тун өрөвдмөөр, өвс боргийн ёроолоос үл цухуйх цох, гүрвэл, нүүнээ хорхойноос арай өндөр харагддаг нь яамай даа, хөөрхий! гэж залбирмаар санагдуулдаг нэг яльгүй харамсал барайлгадаг нь шувуудыг дээш нь өргөн татах “Тэнгэрийн өргөх хүч”-ийг шувуудыг доош нь чангаан буулгах “Газрын намсгах хүч” дийлдгээс шувууд газарт буухаараа намхан харагддаг ч юм бил үү, бүү мэд! Гэлээ ч, манай байрны цонхны цаахнуур морин хараацайнууд сая живаа, сая живаа навчтай саглагар саглагар үй түмэн салаа мөчиртэй модны навчис намрын ширүүн салхинд сэрэлзэн хөдлөх шиг өөдөө сөөргөө агаар өрөмдөн зурс-зурс нисэлдэн, далиа улам улам эрчлэн “шурагдах” мэт урагш шуухайн зүтгэх нь “Тэнгэрийн татах хүч”, бас ч нэгэн бодохноо, “Газрын татах хүч” хоёртой тэрсэлдэн тэнцэлдэх мэт урагшаа, дээшээ ч цахилан дэвэлдэж, хойшоо, дээшээ ч цахилан дэвэлдэж, “Хар гэрэл”, “хар цахилгаан” шиг харван халин зуралзах нь агаарын урсгалын “Үрэлт”, “Эсэргүүцэл”-ийг элэглэн тохуурхаж, хүний атаархлын хорыг цайруулан эеэрүүлж, үл үзэгдэх алсыг сүлжин одох мэт харагдана.

Тийн, тэнгэр сандчаан, үүл, хур дуудан үймэлдэхийг нь харахуй, газрын амьдралаас жишихэд, үүрээ эвдүүлсэн шоргоолжнууд нүд эрээлжлүүлэн нүдэнд газар дайвуулан, үүрнийхээ орчин тойрноор үерлэн гүйлддэг нь санаанд орж, “шоргоолжнуудын хурдан хөл нь хөл биш, далавч байсансан бол, тэд л, магадгүй, морин хараацайнуудаас түргэн нисэж чадах байсан байх даа!” гэсэн бодол сэрхийлгэвч морин хараацайнуудын нислэг өөрсдийнхөө тухай бодлоос бусад бүх бодлыг хором зуур л толгой дотроос ор мөргүй арчин устгана.

Морин хараацайс тэнгэрийнхээ өндрөөс зөвхөн тэдэнд л харагдах ямар нэг юмтай уралдах мэт агаар хэрчин сүлжиж, жирс-жирс нисэлдэн сандрах нь, тэд тэнгэрээс хааяа нэг доошоо (тэд үргэлж нар өөд, тэнгэрийн гүн рүү харж нисдэг биз!), газар руу, хүмүүс рүү харахдаа газрын болоод хүмүүсийн амьдралаас харц дальдран өөрийн эрхгүй уйлж байгаа нь л тэр юм билээ!

Газар, тэдний хувьд, өөр дээрээ үүдэж-төгсөж, өнгөрч-үлдэж байгаа аливааг өвөртөө тэврэн харуулагч шидэт “Толь” юм билээ!

Морин хараацайнууд үүлсийг шүргэн алдан нисэж явахдаа доошоо, “Газар-Толь”-доо Хүмүүс бидний ахуй амьдралыг хараад хүнийг өрөвдөн уйлдаг, морин хараацайнууд уйлахаар л бороо асгадаг юм билээ!

Морин хараацайнууд уйлахаар бороо ордгийг би сая л, өтөлсөн хойноо ойлголоо, чааваас!

Орчлонгоос ойлгосон бүгдээ би хайрладаг, “Хайртай!” гэж үнэнээ хэлдэг.

Хүүхэнд, Шувуудад, Шоргоолжинд, Наранд, Өвс ногоонд, Элс шороонд, Цэцгийн өргөсөнд, Эрвээхэйнд, Гол усанд, Салхи шуурганд, Дуунд, Гуниганд, Учралд, Жаргалд, Агаар огторгуйд, Аав, Ээждээ, Үр хүүхдүүддээ, Амьдралд... Амьдралд... Амьдралд үнэнхээр хайртайгаа насан туршаа бичсэн! Одоо, орчлонгоос ойлгоогүй, мэдээгүй бүгддээ ч хайртай болж байна! Гагц, өнөө эргээд бодохноо, “Хайртай!” байдаг үнэнээ зөвхөн цаасан дээр л бичиж! Заримдаа, залуудаа, элсэн дээр, цасан дээр, цасан шамрага шавсан цонхны шилэн дээр ч бичиж насны халуунаар томоогүйтэж ч л явж!

Одоо, Бурханы хайраар бүтээгдэж, Бурханы амь амьсгааг шингээсэн бүгдэд хайртай болсноо цаасан дээр биш, элсэн дээр биш, цасан дээр биш, цантсан цонхны шилэн дээр биш, морин хараацайнуудын далавчин дээр бичих л үлдэж!..

Морин хараацайнууд цонхны минь цаахнуур үймэлдэн нисэлдэнэ...

Цонхоо дэлгэхээс!..

Хараацайнууд над руу улам ойртон... улам ойртон нисэлдэж эхэллээ...

Далавчинд нь гар хүрэхээр... үзэгний минь үзүүр ч шүргэхээр маш ойрхон!..

Утга зохиолын доктор, яруу найрагч, сэтгэгч Дамдинсүрэнгийн Урианхай