Анагаах ухааны “Энэрэл” дээд сургуулийн удирдах зөвлөлийн дарга, Монгол Улсын гавьяат багш, даамын спортын мастер Дэчингийн Доржтой ярилцлаа. 

-Даамын спортод манай хүүхдүүд маш их амжилт гаргаж байгаа. Энэ тухай хоёулаа яриагаа эхлэх үү?

-Манай улсад зуун буудалт даам эрчимтэй хөгжиж, амжилт нь улам ахисаар байна. Ялангуяа өсвөр залуучуудын дунд. Зөвхөн энэ онд Узбекистан улсад болсон зуун буудалт даамын Азийн АШТ-д Монголын даамчид 59 медаль авсан бөгөөд их мастерын болзол хангасан Б.Мөнхжин, Б.Мишээл, хоёр ахмад, хоёр насанд хүрэгчдээс бусад нь цөм өсвөр насны охид, хөвгүүд байлаа. Харин дэлхийн АШТ-ээс өсвөр залуучуудын авсан медалийн хувьд 1992 оноос одоог хүртэлх 54 медаль авсан байна. Үүнээс үндсэн төрөлд хоёр алтан медаль хүртсэн юм. 2007 онд Франц улсын Тулуз хотод болсон өсвөрийн даамчдын дэлхийн АШТ-ий үндсэн төрөлд Г.Гэрэлболд түрүүлж, дэлхийд даамаараа ноёлж байсан Голланд, Оросын тамирчдыг ардаа орхин, анхны алтан медаль авч, Монголдоо оюуны спортын анхны дэлхийн аварга болсон юм. Тухайн үеийн хэвлэлд “Г.Гэрэлболд ялж, ялагдахдаа сэтгэлийн хөдөлгөөнөө барьж чаддаг, элдэв найрааг огт зөвшөөрдөггүй, шударга, алдаа дутагдалдаа дүгнэлт хийж чаддаг нь түүний амжилтад нөлөөлжээ. Арлын Японд Д.Дагвадорж, М.Даваажаргал нар хүч тамираараа ялгаран аваргалж байхад, буурал Европт Г.Гэрэлболд оюун ухаанаараа шалгаран аварга болж, Эзэн Чингисээрээ бахархах дуртай монголчууд маань хүч тамираараа ч, оюун ухаанаараа ч дэлхийн түвшинд хүрчээ гэдгийн нэгэн баталгаа энэ боллоо” гэж бичигдэж байв.

Г.Гэрэлболд 2006 оны өсвөр үеийн даамчдын УАШТ-ий аварга, 2016 оны Монголын бүх ард түмний спартакиадын аварга юм. Түүний аав Д.Ганболд, ээж, Ж.Гэрэлчулуун нар нь ДДХМ цолтой, өвөө Д.Дорж нь спортын мастер, 2019 онд Азийн АШТ-ий ахмадын зуун буудалт даамын үндсэн төрөлд аварга болсон. Ийнхүү 1992-1993 онд анхны хоёр их мастерынхаа (Д.Эрдэнэбилэг, Г.Ганжаргал) авч чадаагүй медалийн өнгийг 15 жилийн дараа алт болгон хувиргасан юм. Үүнээс есөн жилийн дараа буюу 2016 онд Турк улсын Измир хотод болсон зуун буудалт даамын дэлхийн АШТ-ий үндсэн төрөлд хоёр дахь алтан медалийг М.Шийравжамц авчирсан. Тэрээр өсвөр үеийн УАШТ-ий зургаан удаагийн аварга, энэ жилийн оюутны улсын аварга, төрсөн эгч М.Нямжаргал нь олон улсын их мастер, аав М.Мөнхбаатар нь анхны өсвөр үеийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медальт (1986 онд), өвөө Н.Нямцогт нь Монгол Улсад шатар, даамыг хөгжүүлэхэд олон жил хүчин зүтгэсэн ахмад тамирчин багш хүн байв.

-Дэлхийн аварга төрөхөд Алтанхуяг мастер уйлж байсан гэдэг?

-Тэр үнэн. Даамын дэлхийн хоёр аварга төрөхөд спортын мастер Ц.Алтанхуяг дэргэд нь байж баярын нулимсаа унагаж байж. Тэгэхээр энэ хүн өсвөр болон ахмад даамчдынхаа төлөө санаа тавьдаг, тусч нэгэн гэдэгтэй маргахгүй. Алтан медаль авсан хоорондын хугацаа дунджаар 12 жил байна. Өсвөр үеийнхний энэ жилийн Азийн АШТ-д гаргасан амжилтаас харахад дэлхийн АШТ-ээс авах алтан медалийн интервал (хоорондын зай) богиносох байх гэсэн бодол төрж байна. Их мастерынхаа тоогоор шатарт тун дөхөж очлоо. Их мастер, гавьяат тамирчин Д.Эрдэнэбилэг улсад 14 удаа түрүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, улсад түрүүлснээрээ дархан аварга Х.Баянмөнх, Б.Бат-Эрдэнэ нараас давжээ.Манай улсад үндэсний бөхөөр өсч яваа залуучууд олширч, бөхийн тааврыг үнэн таахад бэрх болжээ. Үүний нэг адил зуун буудалт даамын шилдэг залуу тамирчид олширч, уралдаан тэмцээнүүдэд өгөөтэй, аваатай болов. Сүүлийн үеийн тэмцээнүүдэд Ц.Хашчулуун, Ц.Сүхбат (даамчид том Сүхбат гэдэг), Б.Мөнхжин, хааяа Г.Гэрэлболд ээлжлэн түрүүлцгээж байна. Бөхтэй зүйрлэвэл Хангал, Оюунболд, Батсуурь, Санжаадамба гэсэн үг юмуу даа. Ц.Хашчулуун бол Д.Эрдэнэбилэг, Г.Ганжаргал нарын дараа гарч ирсэн авьяаслаг даамчин. Харамсалтай нь гадаадын тэмцээнүүдэд огт оролцсонгүй. Олигтойхон дэмжээд өгвөл их мастер цол ойрхон бий.

Мөн Монголд даамын спорт хөгжин чанаржиж байгаагийн бас нэг илрэл бол саяхан болж өнгөрсөн (IX/13-IX/15) Хүүхдийн спортын VI их наадмын даамын шигшээ тэмцээний дүн харуулж байна. Тэмцээний хаалтанд Даамын холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Р.Манлайгийн дүгнэн хэлснээр “Энэ жилийн тэмцээн урьд онуудаа бодвол өргөн хүрээтэй, хоёр аймаг, хоёр дүүргээс бусад бүх аймаг, хот, дүүргийн тамирчид оролцсон байна. Чанарын хувьд ч ОУИМ оролцсоноос гадна, Ази тивийн ДАШТ -ий олон удаагийн алтан медальт, ДАШТ-ий хүрэл медальт, өнгөрсөн оны УАШТ-ий хагас шигшээгийн түрүү П.Эрхэмбилэг, ДАШТ-ий блиц төрлийн алтан медальт, Б.Есүй, дэлхийн аваргын зуун буудалт даамын үндсэн төрлийн хүрэл медальт Б.Мөнхжин (ихрийн өрөөсөн) нар медальд хүрч чадаагүй буюу дүүргээсээ шалгарч чадаагүй байгаа нь шинэ авьяаслаг тамирчид олноор төрөн гарч байгааг гэрчилж байна. Багийн дүнгээр Хан-Уул дүүрэг (Э.Хүслэн багт нь орсон), блицийн төрлөөр Баянхонгор аймгийн хүүхдүүд түрүүлсэн. VI наадмын даамын аваргын 8-10 насны охид, хөвгүүдийн амжилтыг дурьдвал охидоос М.Нарантуяа алт, Ц.Цацрал мөнгө, Д.Наранмишээл хүрэл авсан. Тэд бүгд их мастер Г.Ганжаргалын удирддаг “Ирээдүй” клубийн тамирчид юм. Харин хөвгүүдээс Өмнөговийн Б.Лхагватогтох алт, Б.Баасанбар мөнгө, Х.Өнөмөнх хүрэл медаль тус тус хүртсэн байдаг. 11-13 насны хөвгүүдэд А.Дашчирэв түрүүлж дэлхийн аваргад орох бэлтгэл муугүй байгаагаа харуулав. Хөдөө орон нутагт өсвөр, залуу даамчдаар тэргүүлж яваа аймгууд гэвэл Дорноговьд Ц.Чинзориг, Э.Хүслэн, Н.Налжормаа, Б.Түвшин, О.Хаш-Эрдэнэ, Б.Мөнх-Эрдэнэ, Х.Мөрөн нарын (5-7 насанд Азийн АШТ-ий рапид үндсэн төрөлд хүрэл, мөнгөн медаль авсан) гэх мэт олон хүүхдүүд бий. Хэнтийд А.Мөнхсаран, Б.Мөнхсувд, Г.Дүүрэнбилэг, Э.Маргад, М.Лувсандорж гэх мэт.Увс аймагт Ж.Түвшинбаяр, Б.Тунгалагтамир, Ц.Мягмарсүрэн, Орхон аймагт Ч.Марал-Эрдэнэ, Б.Сүхбат (жижиг Сүхбат гэдэг), Өмнөговь аймагт С.Мөнх-Оргил (одоо БГД-т), Б.Лхагвадолгор, М.Нарантуяа, Б.Тэмүүлэн, Архангай, Хөвсгөл, Завхан аймгуудад өсвөрийн даамчид өсөж байгааг гэдгийг дурдах нь зүйтэй.

-Зуун буудалт даамын тухай энгийн зүйл ярихгүй юу?

-К.Маркс “Таны жаргал юу вэ?” гэсэн асуултад “Тэмцэл” гэж хариулсан гэдэг. Зуун буудалт даамын хөлөг дээрх аядуу намуун хэрнээ хурц ширүүн өрсөлдөөн нь хүнийг үргэлж ялан дийлэхийн төлөө тэмүүлэлд уриалан дуудаж байдаг. Би хувьдаа даам бол спорт, урлаг, шинжлэх ухаан гэж боддог. Сүүлчийнх нь ч юм шиг. Харахад энгийн атлаа хэчнээн олон задаргаа, хувилбар хожил гардаг билээ. Үүнийг манай даамчид сайн мэднэ. Үүнээс л агуу их хүн И.Мозерын хэлснээр “Сэтгэцийн гоо зүйн таашаал” авдаг билээ. Монголд зуун буудалт даам харьцангуй сүүлд буюу 1965 оноос Төмөр замын зүтгүүрийн депод анх үүсч хөгжсөн гэдэг. Ахмадууд маань анх бургас, пенциллиний бөглөөгөөр даам хийж, дөрвөлжин шугамтай дэвтрийн цаасыг ашиглан хөлөг хийж тоглож байсан үе бий. Тэр үед компьютер, соронзон даам гэдгийг огт мэдэхгүй, сонсоо ч үгүй байв. Ном гэхэд авьяаслаг эмч С.Шагжийн оюутан байхдаа 1957 онд орчуулсан “Зуун буудалт даам” гэдэг ганц ном байлаа. Гэтэл одоо техник хөгжсөн, П.Бат-Очир Т.Пүрэвдорж нар болон бусад хүмүүсийн гаргасан ном тоо томшгүй олон болжээ, хагас зуу даваад байна.Ийм нөхцөлд манай ирээдүй болсон өсвөр, хүүхэд залуучууд маань ажиллаж амьдарч байгаа гэдгээ ухамсарлан, спортын амжилтаар улс орныхоо нэрийг дэлхийд мандуулахын тулд шамдан тэмцэх хэрэгтэй юм. Ахмадын ахмад болсон, өндөр насласан Н.Намжил, А.Цэрэндорж гуай нарын шатар, даамын хөгжилд оруулсан хувь нэмрийг мартахын аргагүй. Дээр үед улсын аварга шалгаруулах тэмцээн хоёр жилд нэг удаа явагддаг байсан бол одоо жилд 20-иос цөөнгүй олон тэмцээн зохион байгуулж, тив дэлхийн тэмцээнд чөлөөтэй орж байна. Ингэж жилд олон удаа уралдаан тэмцээн зохион байгуулах нь тамирчдын амжилтыг ахиулахад ихээхэн тус нэмэр болж байгаа бөгөөд Монголын Даамын холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Р.Манлай, менежер Ц.Алтанхуяг хоёр гар нийлэн ажиллаж байна гэж даамчид, эцэг эхчүүд ам сайтай байна.“Депо”-гийн нэрэмжит тэмцээн, Ус сувгийн нэрэмжит тэмцээн (одоо “Шавь” цогцолбор сургууль дээр багш Нармандах, П.Бат-Очир нар удирдан зохион байгуулдаг болов), Ж.Нямдоржийн нэрэмжит тэмцээн зэрэг нь даамчдын хүсэн хүлээдэг чухал арга хэмжээний нэг болжээ. Их мастер Г.Ганжаргалын удирддаг “Ирээдүй” даамын клуб үр дүн сайтай байна. Улсын аваргын шагналыг сая төгрөг хүртэл нэмсэн нь тамирчдын идэвх чармайлтыг улам өндөржүүлж байна. Зарим Ерөнхий боловсролын сургуулиуд зуун буудалт даамын мастераас доошгүй зэрэг цолтой багш нараар хичээл заалгаж байгаа нь сонирхогчдын хүрээг өргөсгөж, сургалтын чанарыг сайжруулж байна. Эцэст нь өгүүлэхэд Л.Энхцогт, Ш.Өвгөн нар шиг 100 буудалт даамын багш, дасгалжуулагч нар үгүйлэгдэж байна.

-Өсвөрийнхөн өвөө нартайгаа тоглох дуртай гэж та хэлдэг?

-Бид даамын спортын тамирчдыг 70 ба түүнээс дээш насны хүмүүсийг ахмад, 50 настангууд ба 69 нас хүртэлхийг дараахь буюу хоёр дахь үе, 30-49 нас гурав дахь үе, 29 нас хүртэлхийг дөрөв дэх үе гэж болмоор. Бөхөд дуртай монголчууд домог болсон зургаан зааныг андахгүй. Тэд дархан аварга Т.Өсөхбаяраас эхлээд бараг бүгд аварга, арслангууд болсон. 2013 оноос манай даамчин хүүхдүүдийн дундаас тахиа, нохой, гахай жилтэнгүүд тодорч, Б.Энхрийлэн, С.Мөнх-Оргил, Б.Баярманлай, Б.Сүхбат, О.Хаш-Эрдэнэ, Г.Гүндсамбуу, П.Эрхэмбилэг зэрэг даамчин хүүхдүүд олон улсын тэмцээнд орж эхэлсэн байдаг. 2013 оныг даамчдын дөрөв дэх үе эхэлсэн гэж болохоор байна. Зургаахан жилийн дотор тэдний ихэнх нь цол зэрэгт хүрч, аварга арслангуудын шуудагнаас айхгүй атгадаг болжээ. Спортын мастерыг бөхөөр бол улсын начинтай зүйрлэж болно.Харин тэдний дундаас тэмцээн уралдаанд төдий л олон оролцохоо байсан нэгийг нь Цэрэнпунцаг гарьдыг наадмын дэвжээ үгүйлдэг шиг даамын дэвжээ, найз нөхөд нь санан дурсдаг байж магадгүй. Тэмцээний оноолт гарахад, хэнтэй таарснаа огт мэдээгүй байсан өвөөг, нэг жаахан охин юмуу, хөвгүүн хүрч ирээд “Та надтай тоглоно” гээд хөтөлж аваачаад ширээндээ урьж суулгана. Тэд нарын тоглолт өрсөлдөөнтэй, өхөөрдөм хөөрхөн байдаг. 2014 оноос хойш эрэгтэй, эмэгтэй, ахмад, залуучууд, өсвөрийнхнийг хамт тоглуулдаг болсон нь цаг, мөнгө хэмнэхээс гадна тэмцээнийг сонирхолтой, бие биенээсээ суралцах ихээхэн ач холбогдолтой болголоо. Өсвөрийнхөн өвөө нараа хожвол их урамшдаг. Өвөө нар, ахмадууд ч хүүхдүүдээс сурч мэддэг. Б.Пүрэвбаатарыг өвөө нар андахгүй. Тэрээр нягт нямбай, төлөв даруу, уран арга (комбинац)-ыг, байрлалтай (позици) хослуулдаг. Сүүлийн үед нэлээд олон тэмцээнд түрүүлж, эхний байрыг эзэлж байна. Түүнтэй Б.Түвшин бүх талаараа нэлээд төсөөтэй. Даамчдын дотор бөх, морь шинждэг шиг хүүхдүүдийг хараад л энэ сайн тоглоно, түрүүлнэ, ирээдүйн аварга гэх мэтээр урьдчилан хэлдэг мэргэч төлгөч хүн шиг хүмүүс байдаг. 1980 онд Улаанбаатар хотын насанд хүрэгчдийн аварга шалгаруулах тэмцээнд 10 жилийн сурагчид болох 13-15 настай Д.Ганболд, Д.Дэлгэрмаа нарыг түрүүлэхэд, одон орон судлаач, ахмад даамчин Р.Хорлоо “Амжилт гаргах хүүхэд андашгүй, нүд нь гялтганаад л цог золбоотой харагддаг” гэж хэлж байж билээ. Хэрэв даамчин хүүхдүүдийг судалбал голдуу онц сайн сурдаг, алхаа гишгээ нь шалмаг, хэл яриа нь цэгцтэй, төлөв төвшин байдаг. Ер нь манай даамчдын дотор юмыг сонин хэлбэрээр сэтгэдэг, хөдөлмөрч, ажилсаг хүмүүс олон бий. Жишээ нь, өлзий даам, хүрэн зандан ташуур гэх мэт зүйл хийсэн.

Манай ирээдүй болсон даамчин хүүхдүүдийн дотроос зөвхөн спортоор биш инженер, технологи, инновациар улсаа дэлхийд мандуулах сэхээтэн төрөн гарахыг хэн ч үгүйсгэхгүй. Өвөө нар М.Оргил, Ц.Цолмон, С.Болор, Э.Энххүслэн нарыг дийлэхээ байлаа гэж ярьцгаадаг нь бас л нэгийг хэлээд байгаа хэрэг. Эцэг эхчүүд хүүхдүүдээ тэмцээнд оруулахын тулд мөнгө хайрлахгүй зарцуулж байна. Хэрэв улс, даамын холбооноос төсөв мөнгөний хувьд дэмжлэг үзүүлбэл амжилт улам ахих нь тодорхой. 5-7 насны даамчдын дунд томчуудын толгой дээр цахиур хагалах битүү морьд олон бий. Энэ оны наймдугаар сард Эрдэнэт хотод болсон ERDENET OPEN-2019 (дээд лиг) МДХ, “Алтан хүү” клуб, Орхон аймгийн даамын холбоо, спортын мастер Ч.Хишгээгийн гэр бүлээс зохион байгуулсан томоохон тэмцээнд эмэгтэй даамчин Э.Хүслэн, эрэгтэй даамчин Ц.Хашчулуунтай үзүүр түрүү булаалцалдаж бараг түрүүлэх дөхсөн нь олны гайхширлыг төрүүлж, дархан аварга Ж.Мөнхбатын тоглосон “Хэлтгий заяа” киноны эмэгтэй бөхийн дүрийг санагдуулж билээ. Тэрээр энэ жил эмэгтэйчүүдийн насанд хүрэгчдийн тив, дэлхийн АШТ-д оролцсон. Б.Мишээлтэй тоглосон өрөг нь ч их мастерууд л ингэж тоглодог болов уу гэсэн сэтгэгдлийг төрүүлж байж билээ. Одоо удахгүй өсвөрийн дэлхийн АШТ-нд оролцоно. Жинхэнэ хүч нь тэнд л харагдана даа.